Aínda que sendo basicamente de formación autodidacta, está profundamente agradecido a varios compositores e entidades que influíron decisivamente na súa formación. Eles son Rafael Co-llazo Moares, X. Carlos Seráns Olveira, Andrés Valero Castells e a Banda da Escola de Música de Rianxo, banda na que iniciou os seus estudos.

Como intérprete estudou e realizou master class con percusionistas de grande prestixio e de recoñecemento internacional como son:

Daniel Riveiro, Ramón Pérez, Tom Risco, Roberto Oliveira, César Peris, Pedro Varea, Nancy Zeltsman, Nick Woud, Tobias Guttmann, Lorenzo Ferrandiz, Ali N´ Dianye, Romain Kuonen, Jan Pustjens, Bodgan Bacanu, Rubén Montes, Juanjo Guillém, Juan Collazo, Josep Vicent, Diego Ventoso, Xabier Sabater ...

Tocou en agrupacións como: Banda Sinfónica “Filharmónica de Galicia”, Banda Sinfónica da“Federación Galega de Bandas de Música Populares”, as dúas dirixidas polo mestre X. Carlos Seráns e sendo o membro máis novo; destacando tamén a ”Agrupación de Ventos e Percusión do Conservatorio Jacinto Guerrero (Toledo)” dirixida polo mestre Enrique García Ansensio. Colaborou con diversos proxectos músico-culturais galegos como: A Nosa Clave e Musigalizando.

No 2009 comeza no mundo da composición para o medio audio-visual, estudando Scoring for Motion Pictures and Videogames con profesores de grande prestixio e ámbito internacional como:

Conrado Xalabarder, Patrick Doyle, Wataru Hokoyama, Mi-chael Giacchino, Andrea Datzman, Alejandro Vivas, James Shearman... continuando a súa formación con master class de profesores de recoñecido prestixio como Oscar Navarro. O mundo da composición para o audio-visual inflúe decisivamente na súa formación compositiva, levándoo incluso a dar conferencias no departamento de historia da Facultade de História da USC (Universidade de Santiago de Compostela). Na actualidade é profesor de percusión e compositor residente da Escola de Música de Rianxo, forma parte da AGC (Asociación Galega de Compositores), está en posesión do título profesional de percusión e ten numerosas obras estreadas e interpretadas en países como: España, Portugal, EE.UU, Alemania, Holanda, México, Colombia, Canadá, Italia, Bélxica e Australia. Obtivo importantes premios e mencións:

- 2º Clasificado (primeiro suplente) na fase autonómica do 4º Certame Nacional de Interpretación Intercentros.

- Diploma pola obra Pinocho e a súa contribución ao reperto-rio galego.

- Primeiro Premio no II Concurso Iberoamericano de Composición para Banda de Música "Vila de Ortigueira".

- Bolsa para Estudos Cinematográficos no taller de composición para o audiovisual "Úbeda V".

- Primeiro Premio no II Concurso Galego de Composición para Banda de Música (Sección Concerto).

- Primeiro Premio no II Concurso Galego de Composición para Banda de Música (Sección Sinfónica).

- Premio de autoría galega pola obra Lembranzas do Mar no III Certame Galego.

- Primeiro Premio no III Concurso Galego de Composición para Banda de Música (Sección Concerto).

- Premio de autoría galega polas obras Gavilán (3ª Sección) e Marea Negra (1ª Sección) no IV Certame Galego.

- Primeiro Premio no IV Concurso Galego de Composición para Banda de Música (3 Categoría).

- Primeiro Premio no IV Concurso Galego de Composición para Banda de Música (2 Categoría).

- Nominado aos prestixiosos "Hollywood Music in Media Awards (2013)" , tanto en "Classic" por "Os Heroes do Orzán" como en "Contemporany" por Gavilan: a wizzard of Earthsea.

CASTELAO E A EMIGRACIÓN RIANXEIRA EN BOS AIRES

A finais dos anos 40, na capital arxentina, a Sociedade “Ayuntamiento de Rianjo y Taragoña” (Unificadas) no seu órgano de información, a publicación Rianxo, achéganos información referente á vida societaria, na que aparecen os estreitos vínculos que mantén co ilustre paisano nos derradeiros anos da súa biografía.

Dende a súa chegada ao exilio americano, en 1940, as Sociedades galegas en Bos Aires vanse facer eco arreo das actividades, inquedanzas e contactos habidos co home que foi quen de manter vivo o espírito galeguista e o profundo amor pola Terra na outra banda do mar.

Os datos que temos corresponden aos últimos anos da súa biografía (1948-50) e do seguinte ano cando se celebra o seu cabodano. Na publicación Rianxo, ademais das actividades internas dirixidas aos asociados e das continuas lembranzas das terras rianxeiras, hai un importante apartado que pretende manter aceso o facho da cultura galega, con colaboracións literarias de persoas próximas á Sociedade ou enviadas dende Rianxo, xunto con escolmas dos grandes intelectuais rianxeiros, Castelao, Manuel Antonio ou Dieste. O propio Castelao vai participar nos actos societarios, xa sexa coma orador político ou coma invitado aos variados actos lúdico-festivos organizados polos centros galegos (xantares, romarías, veladas teatrais ou musicais, ...)

O primeiro número da revista Rianxo publícase en 1948, e da popularidade conseguida co primeiro número dá fe a anécdota de que cando se recibe en Rianxo, xuntouse moita xente para saber dos irmáns de América, e houbo que nomear a unha persoa que lla lera en voz alta aos asistentes. Entre eles cítase que asistiron as irmás de Castelao, a dona do doutor Miguel Rodríguez (1º alcalde de Rianxo na República, natural de Taragoña e logo, exiliado), o doutor Ramón Baltar, Cándido González, o boticario ou o avogado Ameixeiras.

A primeira referencia a Castelao vai acompañada de fotografía, e nela aparece rodeado pola Comisión de Damas que se encargou de servir aos comensais no xantar aniversario da Sociedade, celebrado o 29 de agosto do ano 1948 no salón federal das Sociedades; ao seu carón, unha das damas leva un grande ramo de flores. [foto 1]

O acto contou cos discursos do secretario da sociedade e de Rey Baltar que fixeron unha chamada á acción societaria polo ben de Galicia e da democracia republicana. Logo, tomou a palabra Castelao quen despois de contar algunhas anécdotas referidas á súa biografía política, referiuse aos problemas de Galicia e da República española, afirmando que a Terceira República debía ser federal.

Castelao viña de pronunciar nese mesmo verán, o Día de Galicia, o inmorrente discurso Alba de Groria e a súa presenza nos actos da Sociedade rianxeira foi moi celebrada. A revista inclúe o relato de Cousas, “O pai de Migueliño”, cunha foto do autor durante a súa intervención oratoria.

O pasamento de Castelao ten lugar o 7 de xaneiro de 1950 e o número 3 da revista Rianxo, editado en setembro dese ano, enche a portada coa fotografía do insigne rianxeiro. A foto ten un autógrafo dedicado polo propio Daniel e encabeza a ilustración o seguinte texto: “O apóstolo da redenzón galega, Dr. Alfonso R. Castelao, ilustre fillo de Rianxo”.

O número 4 [foto 2], de setembro de 1951, dedícalle cinco páxinas ao cabodano de Castelao. Abre a reportaxe un editorial do xornal Galicia, datado en xaneiro de 1951 e baixo o epígrafe “Ecos del primer aniversario del fallecimiento de Castelao” fai un panexírico do intelectual galego no que se resalta a súa personalidade íntegra e o patriotismo, ao tempo que resalta a imposibilidade de expresar con palabras tódalas emocións que o seu nome invoca:

«GALICIA dedica integramente sus páginas, y más que sus páginas dirige su men-te y alinea su corazón en tu memoria, honrando de manera especialísima al hom-bre,...»

Vén de seguido un artigo do taragoñés José Otero, datado o 7 de xaneiro de 1951, titulado “Fai hoxe un ano” no que fai un peecorrido sentimental pola figura de Castelao. Escrito en galego, algo moi habitual nas numerosas colaboracións de Otero; pero con moi pouca presenza nas páxinas da publicación. Constatamos un certo elitismo na utilización do castelán para a información societaria, publicidade, correspondencia, lembranzas das terras rianxeiras ou algunhas colaboracións literarias e o galego, só para a poesía, relatos ou en certas evocacións da Terra nas que prima a visión costumista do mundo rural e mariñeiro. Trátase, pois, dunha valoración diglósica e mesmo folclorista da lingua galega, relegada a un segundo plano na vida da Sociedade.

O texto, nun ton lírico e intimista, reproduce un discurso altisonante e cheo de tópicos sobre a personalidade do galeguista, dende a nostalxia da emigración bonaerense. Velaí un momento do artigo onde dá a súa versión persoal sobre os nomes do rianxeiro:

«Prós que convivimos parte da nosa adolescencia con “Daniel” (os rianxeiros eisí o nomeamos xa que o de Alfonso debeuse a un erro do amanuense no rexistro civil) sentimos na data de hoxe unha tristura que nos ateaza a ialma;...»

Noutro intre, Castelao identifícase coa entrega a unha causa e coma unha pomba da paz ferida de morte:

«Daniel pechou os ollos no exilio cunha vida chea de sagrifizos en costante loita por unha causa nobre e xusta; pasou á inmortalidade cun tristeiro abatemento de ás, o mesmo que unha pomba mensaxeira de paz, ferida treidoramente polos traficantes da desfegurazón do mundo».

De seguido, a alma voa a Rianxo para participar no seu cabodano, mentres soan as campás e os rianxeiros se estremecen de dor. É evidente a idealización dende a outra banda do Atlántico dunha realidade galega moi lonxe da imaxinada por Otero. En plena Ditadura, o silencio arredor da figura de Castelao é total, relegando a noticia da súa morte ás páxinas interiores dos xornais, e aínda máis no intre do seu cabodano: nin as campás soaron nin os rianxeiros choraron a súa ausencia. Na mente de Otero, o mar de Rianxo e os montes de Taragoña son testemuñas dos rezos e a protesta calada das clases populares polas que el tanto loitou:

«Dende a Punta de Fincheira até os outos penedos do Castro Barbudo, mariñeiros e labregos ollarán de novo até os lonxanos hourizontes e ceibarán, camiño do alén, unha mística oración con homildoso recollimento, envolveita na rebeldía dunha maldizón en baixa voce».

Agora, Castelao é a voz que denuncia as inxustizas e lidera a loita anticaciquil. Dende un recanto rianxeiro cheo de resonancias poéticas e simbólicas, a praia de Tanxil, a súa palabra fai abanear os alicerces do pazo de Viturro, en Rianxiño:

«Aínda parés que foi onte, cando unha dourada tarde de sol outonal, dende aquela praia de Tanxil, de miúda area e aterciopelada calma, as súas verbas –recramando xusticia e libertade prá nosa terra- facían tambalear a fortaleza feudal daquel castelo, apostado e desafiante, aló nos confíns de Rianxiño».

O artigo homenaxe da revista Rianxo vai acompañado de abondosa documentación gráfica: unha foto súa de madurez, cos lentes, paxarela e un sorriso contido; unha foto de neno, con traxe e boina; imaxe de don Mariano embarcado, con traxe e a man no temón do barco; tres debuxos de Cousas da vida e, para finalizar, unha foto documental na que a Comisión Directiva e de Prensa da sociedade rianxeira en Bos Aires fai a garda de honor diante do busto de Castelao, co gallo do seu cabodano.

Ampla reportaxe dedicada ao xantar aniversario do 10 de setembro de 1950, realizado no salón teatro da “Federación de Sociedades Gallegas”. Antes de comezar o aspecto lúdico e gastronómico da xuntanza, a figu-ra de Castelao volve a ser motivo de homenaxe, xunto coa figura do Libertador de América, xeneral José de San Martín, no centenario do seu pasamento [Foto 3]. As dúas terras, a de nacemento e a de acollida, xuntas no respecto e a lembranza, a través de dúas personalidades inmortais.

De novo, a invocación é lida por José Otero, secretario da Sociedade, quen lle pide a tódolos asistentes se poñan en pé e garden un minuto de silencio. Nas súas palabras destaca a identificación da Sociedade coa ideoloxía de Castelao e anima á colectividade a seguir o seu pensamento:

«Recollamos todos a súa herencia espiritoal e que ninguén se deteña no sendei-ro que el nos sinalou, até conquerir a libertade integral da nosa terra».

Ao longo do xantar, que tamén celebraba as festas da Guadalupe en terras americanas, vai haber música, lectura de poemas en lembranza de Castelao e discursos que pretenden ter moi presentes as imaxes de Galicia. Rianxo e a súa festa máis querida enchen o salón e a cabalo da morriña van desfilando os sons, arrecendos, imaxes cheas de cor, a devoción relixiosa e unha ringleira de emocións que aglutinarían o sentimento de unión entre os socios e o vínculo coa Terra.

Malia os anos e os transatlánticos ateigados de ilusións e esperanza, coas emotivas palabras do discurso do presidente da Sociedade, Olegario Insua, estalou no centro de Bos Aires a festa da Virxe moreniña: alí estaba a procesión pola ría, a festa no Campo, a verbena da noite coa iluminación dos clásicos faroliños, o son da gaita, o ruído alegre do carrusel, os bonecos paroleiros, as sesións de foguetería coa roda de fin de festa que todos admiraban abraiados e, finalmente, a emoción na gorxa mentres o globo grande se elevaba.

Era a festa grande dos rianxeiros na diáspora e Daniel, que nos seus tempos mozos fora bailador e divertido, lembraría a Sabela, aquela mo-za que facía arredar a tristura e que bailaba coma un argadelo, para lle dicir de novo:

- ¿Qués que botemos esta polca?

A Ermida de Bexo, 2013.

Nado en Taragoña en novembro de 1977. Realiza o estudo das primeiras letras no colexio unitario de Cuvide, e posteriormente no colexio público Xosé María Brea Segade. A secundaria realízaa no IES de Rianxo (actualmente o IES Félix Muriel).No ano 2002, remata os estudos superiores na Universidade de Santiago de Compostela, cursando a licenciatura en Historia, coa orientación curricular en Prehistoria e Arqueoloxía.Entre os anos 2002 e 2004 realiza os estudos de Terceiro Ciclo, e obtén o DEA (Diploma de Estudos Avanzados) coa defensa do traballo de investigación: Setepías e O Regueiriño: a problemática dos procesos formativos dos xacementos arqueolóxicos da Prehistoria recente no Noroeste; dirixido polo Catedrático de Prehistoria do Departamento de Historia da U.S.C. Dtor . D. Ramón Fábregas Valcarce.Simultaneamente, no ano 1999, participa na primeira intervención arqueolóxica na estación megalítica de Hayas en Cantabria, dirixida pola profesora titular de Prehistoria da USC, Dtra. Dna. María Remedios Serna González. Ao ano seguinte volve participar no mesmo proxecto. No ano 2001, obtén unha bolsa do FEUGA (Fundación Empresa - Universidade Galega), para a participación no proxecto de escavación arqueolóxica nos futuros terreos do parque insdustrial-comercial do Milladoiro (Ames).No ano 2001, e previo a rematar os estudos, incorpórase ao sector empresarial da arqueoloxía de xestión, primeiramente como operario especializado, e logo como equipo técnico. En xuño de 2002 dirixe a súa primeira intervención arqueolóxica en Vigo.Ata a actualidade, e dentro do ámbito profesional ten participado en máis dun cento de intervencións arqueolóxicas, das cales ten dirixido máis de medio cento (57), e participado en numerosos equipos técnicos. Tamén colaborou nalgún proxecto científico. Ten intervido nun amplo abano de xacementos de cronoloxías diversas, dende a Prehistoria recente ata a rehabilitación de inmobles urbanos do s. XIX; así mesmo, ten levado a cabo un variado tipo de intervencións, dende o estudos de impacto no patrimonio cultural de grandes obras de infraestruturas (Tren de Alta Velocidade, portos recreativos, liñas eléctricas, redes de servizos, concentracións parcelarias, ...), escavacións en xacementos, sondaxes valorativas, controis e seguimentos de obras varias, etc.No ano 2006 incorpórase á praza de técnico-arqueólogo do Centro Arqueolóxico do Barbanza, entidade dependente do Concello de Boiro, onde vén realizando parte da súa dedicación profesional ata a actualidade. En 2009 desenvolve traballos para a Administración autonómica, concretamente para a Subirección Xeral de Protección do Patrimonio Cultural (Dirección Xeral do Patrimonio Cultural, Consellería de Cultura e Turismo, da Xunta de Galicia).Ten asistido e participado en varios congresos nacionais e internacionais, tanto de arqueoloxía prehistórica como de museografía e antropoloxía cultural.É membro do comité organizador do programa Encontros Arqueolóxicos do Barbanza dende a primeira edición (2007), coordinador e director técnico de varias publicacións, principalmente en formato dixital (Prehistoria recente do Barbanza, xornadas monográficas sobre o patrimonio rural; ...); membro de varios comités de coordinación, relator de cursos varios, responsable dos traballos de seguimento de convenios de colaboración entre distintas entidade, coordinación técnica de exposicións (Os primeiros poboadores de Galicia). Ten publicado artigos en revistas especializadas e monografías; un dos últimos relacionado coa descuberta dunha necrópole mixta de cremación e inhumación na praza de Rafael Dieste en Rianxo.É colaborador habitual do suplemento Barbantia e da prensa local.

Crónica da exhumación dos primeir@s «RIANXEIR@S»

O xoves 12 de agosto de 2010, estaban acometéndose unha serie de obras de rehabilitación en dúas casiñas situadas na praza de Rafael Dieste de Rianxo, concretamente os inmobles número 9 e 10.

Estes inmobles atópanse preto do nobre Pazo Martelo, que foi declarado Ben de Interese Cultural (BIC) en 1972; e do Cruceiro da Praza da Igrexa que tamén ten a consideración de Ben de Interese Cultural; asemade, as obras atópanse a menos de 200 m da Igrexa parroquial, o que motivou que o proxecto de rehabilitación fose sometido a criterio da Comisión Territorial da Consellería de Cultura e Turismo da Coruña, que o 23 de setembro de 2009, informa favorablemente as obras, pero establecendo a cautela de que as obras deberían contar cun proxecto de control e seguimento arqueolóxico.

Redáctase o citado proxecto arqueolóxico e remítese á Xefatura Territorial da Consellería de Cultura e Turismo para a súa aprobación; e, o 13 de maio de 2010 autorízase. As obras de rehabilitación comezan o día 11 de agosto, e o día 12 arredor das 13:30 horas, coincidindo coa apertura do oco preciso para instalar o foxo do ascensor, localízanse as primeiras evidencias arqueolóxicas.

Unha intervención arqueolóxica que inicialmente se postulaba como de escaso interese, dado que as obras de rehabilitación só contemplaban a realización dunhas gabias de 40 cm de ancho por 40 cm de fondura, ademais do xa mencionado oco do ascensor. Para a realización das gabias non se precisaba a remoción de grandes cantidades de terra, e aínda así era a nivel superficial; tendo en conta ademais, que se descoñecía a existencia de restos arqueolóxicos polas zonas máis próximas; todo facía pensar que a intervención carecía de risco patrimonial; é dicir, soamente a situación legal, por atoparse ao carón do Cruceiro, Pazo Martelo e a menos de 200 m da Igrexa, facían preciso dar cumprimento á normativa, e realizar un control arqueolóxico "rutinario".

A fortuna quixo que as tornas cambiasen, e o desconcerto rapidamente fixo a súa aparición, resultaba extraordinario o que estaba a aparecer. Os feitos desencadéanse rapidamente, localízase nun dos perfís do oco do ascensor un muro de gran porte e relativamente ben conservado; namentres noutro dos perfís, atópase unha tégula (tella plana de grandes dimensións empregado en época antiga como material construtivo). A propia disposición da tégula, en vertical, e perfectamente conservada, ao carón dunha gran lousa de xisto, chantada de maneira vertical, xunto con algunha outra evidencia, puña de relevo a existencia dunha estrutura arqueolóxica, de cronoloxía antiga, e que semellaba puidese estar sinalizando unha tumba.

Ao día seguinte, procédese a documentación minuciosa dos restos; e por imperativo legal, e polo excepcional do achado, ponse en coñecemento da Administración autonómica, que é a competente para estes mesteres. O día 17 de agosto, cúrsase inspección por parte do arqueólogo territorial da Coruña ao solar, avalíanse os restos e decídese conxuntamente a estratexia a seguir.

Nos días seguintes, procédese á limpeza minuciosa da zona do oco do ascensor, e estudo en detalle das evidencias, detectándose nesta zona do solar unha superposición de sete fases de ocupación, das cales soamente a última e penúltima fase estaban relacionadas coa dinámica histórica dos inmobles que eran obxecto de rehabilitación; namentres, as outras cinco estaban relacionadas cun espazo funerario, onde se localizaron 8 sepulturas; 5 das cales se correspondería co rito de inhumación e 3 de incineración; todas elas sen enxoval (ao menos as intervidas) e ordenadas arredor dunha construción e paralelas unhas as outras cunha orientación leste – oeste (inhumación), indicando a alternancia de rituais ao longo dun período relativamente amplo, e en ningunha das intervidas se localizou enxoval. A ausencia de enxoval pode explicarse por cuestións simbólicas, como acontece no mundo cristián; ou ben por cuestións socioeconómicas, en caso de tratarse dunha clase social caracterizada pola pobreza extrema.

Segundo a información da que se dispón para a realidade galega, semella que o cambio de ritual funerario de incineración a inhumación acaece a finais do s. II d.C.; porén, a simultaneidade de rituais é habitual ao longo de todo o período romano e posiblemente en datas máis tardías. Aínda así, é habitual que as inhumacións romanas vaian acompañadas dun enxoval a modo de ofrendas, a diferenza do que sucede cos primeiros enterramentos cristiáns que se caracterizan pola súa ausencia.

A mediados do século III d. C. pódense fixar as orixes do cristianismo en Galicia, a pesar de que non será ata o ano 313 d.C. co Edicto de Milán, cando se oficializa a tolerancia do Cristianismo, e posteriormente no ano 380, co Edicto de Tesalónica, cando se torna en relixión do Estado. No século IV, existe constancia documental a través dos concilios episcopais e dos restos arqueolóxicos, como acontece co sartego da igrexa de Termes, Carballedo – Lugo pertencente á época constantiniana, datado entre o ano 320- 330 d.C. Asemade, continuará a coexistir durante varios séculos o rito pagán co Cristianismo, a incineración e a inhumación; ao non existir unha espiritualidade homoxénea. Dende unha perspectiva arquitectónica, as sepulturas de inhumación de época romana presentan unha forma rectangular, que posteriormente se tornarán cada vez máis paralepípetas e antropomorfas nas necrópoles paleocristiáns, como podería ser o caso das sepulturas 7 e 8.

Atendendo ao caso rianxeiro, onde se contan con varias sepulturas de incineración, outras tumbas de inhumación que están feitas con materiais construtivos de época antiga reaproveitados froito do desmantelamento de estruturas anteriores, posiblemente de época romana, entre outras consideracións máis técnicas; puidemos establecer unha cronoloxía ampla establecendo unha orixe arredor do s. II d.C. e un abandono anterior ao séculos centrais da Idade Media (s. X-XII), posiblemente nos século VI-VII d.C., convencionalmente o que consideramos Antigüidade e Tardoantigüidade ou período xermánico.

O 2 de setembro de 2010, emitiuse un informe no que se valoraban os restos atopados para que a Administración puidese determinar a viabilidade das obras de rehabilitación; e o 30 de setembro, a Comisión Territorial do Patrimonio Histórico da Coruña acorda, entre outras, conservar os restos in situ das estruturas arqueolóxicas, e continuar coas obras de rehabilitación. Aínda que non se citaba expresamente a exhumación dos restos cadavéricos atopados, si permitía a recuperación e traslado de tres das tumbas que foran escavadas parcialmente.

O 15 de outubro, a reporteira da Voz de Galicia, Marta Gómez, facíase eco da nova co seguinte titular "Hallan en Rianxo los restos humanos más antiguos del área barbanzana", que serían os prolegómenos para que outros moitos medios fixasen a atención nos restos rianxeiros, e os veciños tivesen coñecemento do acaecido. Fóronse sucedendo a novas, e o martes 19 de outubro chegaba a antropóloga física Olalla López para exhumar os restos da sepultura 7; e o venres 22 de outubro, a empresa de restauración e conservación BIC, procedía á consolidación dos restos in situ e á exhumación dos restos da sepultura 2, namentres o martes 26 de outubro procedíase a exhumar os restos da tumba 8. Paralelamente, sucedíanse unha serie de reunións coa Administración e cos promotores das obras de rehabilitación, sendo conscientes da importancia dos achados e da transcendencia dos mesmos. Propuxemos realizar unha escavación en área de cara a exhumar todas as tumbas e valorar o resto da parcela, para poder coñecer exactamente a potencialidade do xacemento e que permitise achegar máis información sobre os primeiros séculos da Historia rianxeira. A proposta materializábase tentando satisfacer os intereses de todas as partes implicadas, dunha banda os promotores da obra de rehabilitación non deberían ver demorada en exceso a continuación das obras, polo que a intervención non superaría os 30 días; mentres tanto, as obras poderían continuar centradas nas plantas superiores; a Administración autonómica soamente debería sufragar os gastos para consolidar os posibles restos cadavéricos que aparecesen antes de retiralos para evitar a súa perda; e nós acometeriamos gratis et amore a escavación arqueolóxica. A pesar dos enormes esforzos feitos, non foi posible conxugar os distintos intereses, polo que o día 2 de novembro procedemos, moi ao noso pesar, a dar cumprimento ao acordado pola Administración autonómica e proceder ao selado dos restos, empregando para isto un elemento sinalizador e area como amortecedor, para que a obras continuasen.

Os restos exhumados da tumba 7 e 8 foron obxecto de estudo por parte da antropóloga física Olalla López Costas, que de maneira gratuíta asumiu o traballo, e se encargou de remitir unha mostra de tecido óseo ao laboratorio Suerc Radiocarbon Dating en Escocia para a súa datación; que finalmente non foi posible ao non conter o suficiente coláxeno que permitise obter a data dos restos; tampouco foi posible, polo momento, empregar outros métodos, que habelos hainos, e non excesivamente caros. Aínda así, o rigor do traballo da antropóloga permitiu detectar a presenza dunhas vertebras dun peixe ao carón do fémur dereito, que poderíanse explicar como consecuencia das festas denicais, que eran celebracións funerarias nas que se visitaban as tumbas e facíanse sacrificios e depositábanse nas tumbas a través de condutos, como no caso rianxeiro a través do oco existente nunha das lousas de cobertoira da sepultura 7. Celebrábanse en distintas datas, como por exemplo no aniversario da morte do defunto, nos idus, nas Kalendas e nonas. Tamén sabemos grazas ao estudo antropométrico que se trataba dunha persoa de entre 9 e 13 anos.

Durante o mes de novembro do 2010, o Concello de Boiro, tras comprobar que o Concello de Rianxo non acollería os restos exhumados, ponse a disposición da Dirección Xeral do Patrimonio Cultural, para solicitar o cambio de depósito dos restos exhumados para o Centro Arqueolóxico do Barbanza que neses intres estaba inmerso nun proceso de conversión en colección visitable, o que suporía posteriormente acadar o rango de centro museístico, de ámbito local e de natureza arqueolóxica, que será o primeiro a nivel galego.

Finalmente, o 22 de marzo de 2011, comunícaselle ao Concello de Boiro o cambio de depósito dos restos exhumados en Rianxo para o Centro Arqueolóxico do Barbanza, ao ter en conta os criterios de proximidade e que a institución que recibe os restos teña na tipoloxía dos seus fondos os de carácter arqueolóxico, e o seu ámbito territorial concorde co da zona de intervención arqueolóxica; ademais de cumprir cos requisitos de accesibilidade e que os fondos conten coas atencións básicas para a súa conservación, custodia e difusión.

A modo de epílogo, diremos que o achado foi excepcional, xa que logo será moi pouco probable que volva darse o conxunto de circunstancias extraordinarias para que os restos humanos tan antigos se conserven, non só en Rianxo, senón na comarca, e dos poucos conservados na Galicia atlántica, onde a acedume do terreo é un catalizador para a descomposición da materia orgánica; polo que estamos en condicións de dicir que atopamos o primeiro "rianxeiro ou rianxeira" do cal temos novas a través da arqueoloxía, que amplía e enriquece a historia do pobo de Rianxo. Aínda que se desen as condicións excepcionais precisas para a conservación dos mesmos, pouco probable, sería preciso detectalos, circunstancia que non só depende da pericia do arqueólogo/a senón doutros moitos factores; en resumidas contas, podemos empregar o paralelismo do casco de ouro de Leiro, e pouco probable que volva aparecer outro en Leiro ou Rianxo, teñamos en conta que existe algún outro paralelo como os casos ou vasos de Astroki, pero non son abundantes nin frecuentes, senón a excepción. Neste caso consolanos que os restos dos primeiros/as rianxeiros/as non tiveron que emigrar, senón que descansan, agardemos que non eternamente, nos depósitos do Centro Arqueolóxico do Barbanza. Debera ser motivo de orgullo e dignidade que sexamos un pobo cunha historia tan lonxeva e singular, onde temos o pracer, o goce e a excelencia de coñecer fisicamente a nosa proxenie, estirpe, casta, liñaxe.

O Rianxo de comezos do século XX carecía de case todo, ao igual que acontecía noutros pobos semellantes da ría de Arousa. A veciñanza, cun analfabetismo que chegaba ao 51 por cento no caso dos homes e ao 90, no das mulleres, ía malvivindo grazas á pesca, especialmente da sardiña, da que dependía en boa medida a situación económica dos rianxeiros. A fame imperaba nun bo número de familias. A Comisión de Beneficencia, dependente do Consistorio, encargábase a duras penas de conceder socorros domiciliarios a diferentes pobres de solemnidade e enfermos graves. O número de familias cunha pobreza extrema pasaba das 250.

Na vila era típica a estampa das roupas colgadas nas ventás e balcóns, así como a dos porcos e galiñas soltos polas mal empedradas rúas. O abandono era evidente, así como a falta de seguridade entre a veciñanza. A situación agravouse en 1909, coa supresión do posto da Garda Civil, “garantía única del orden público y del respeto a las personas y propiedades”.

Os aturuxos, escándalos, xuramentos e os disparos durante as noites eran denunciados frecuentemente; incluso se deron casos de apedramento de casas (do cura e do boticario). O alcohol facía estragos entre a mocidade. Escribía Arcos Moldes: “Que por cada centro tabernario haya otro en el que se aprenda un oficio (...), algo que eleve y dignifique nuestra condición de seres racionales”.

Houbo un reclamo popular para que o Concello ordenara derrubar algúns patíns, ou escaleiras exteriores das casas, por ser “asquerosas latrinas y un escondrijo para actos inmorales”; e iso acontecía no centro da vila. Incluso as árbores antigas da rúa do Hospital, moi inclinadas sobre o camiño, representaban un perigo para os viandantes nocturnos.

O pobo non contaba cun alumado público que evitara os problemas de inseguridade individual e inmoralidade pública. Ao efecto, no Concello recorren, en 1906, a instalar nas rúas alumado de gas acetileno, o máis económico, por medio de 40 farois. Para os gastos, especialmente para comprar o carburo necesario, foi necesario crear un imposto, que chamaron “de piso”, sobre os produtos do campo que entraban na vila para poñer á venda.

Por outra banda, a vila, especialmente a parte da Ribeira, estaba indefensa cando acontecían fortes temporais. O que asolou o municipio en xaneiro de 1898, con abundantes choivas, ocasionou danos de consideración, especialmente en Taragoña (árbores arrancadas, chemineas derribadas, dúas espadanas de capelas tiradas, grandes danos nas embarcacións menores que estaban fondeadas dentro do mesmo porto, etcétera). Esa desgraza fixo posible que se tomara conciencia da urxencia de reparar e ampliar o peirao de Setefogas; ao efecto, no Concello recorren a Ortega Munilla, Deputado a Cortes, conseguindo que saíran a licitación as obras, por un importe de 34.332,66 pesetas (foille adxudicada a Ramón Fernández García, coa obriga de executala en 8 meses).

De urxencia era, igualmente, a reparación da pequena rampla de servizo para embarques, coñecida como “A Rabaleira”, situada na Ribeira.

Para desagrado dos mariñeiros, en 1900 sae á luz a noticia de que o Goberno tiña intención de autorizar as traíñas nas rías baixas para a pesca da sardiña. Esa arte de pesca, tan contestada e prexudicial para o pequeno mariñeiro, estaba patrocinada “sólo por cuatro explotadores ambicionistas que tratan de quitar la manera de subsistir a los vecinos de estas comarcas con la extinción de la sardina”. Arcos Moldes, que presidía a Asociación de Mariñeiros, comezaba a xogar un papel de importancia nesa loita...”

Emigración a Bos Aires. Apuntes sobre as diversas sociedades rianxeiras.

Inédito.

TERRA MATRIA

Na inmensidade oceánica emerxida,

Eterna terra matria,

Os ventos e as augas en nós gardadas,

Zume nutricio vital,

Alentan corpos, almas e nubeiros.

E nos outeiros, nos vizosos vales,

Galiza dos meus soños,

En ti somos o comezo do mundo,

A cantiga cósmica,

O aturuxo que ecoa no infinito.

Mar en todos os mares asucados,

Terra de tódalas terras,

Ficaremos vencellados aos homes

Aldraxados, dente ti,

Abrandando o camiño pedregoso.

Non somos illa, oh raigaña nosa,

Coreña, desleixada;

Que irmáns nos confíns ou máis chegados

Aí están, esperanzados

Nas nosas mans, no noso sentimento.

(Rianxo, mes da Guadalupe, 2007)

Do poemario Nos beizos da inquedanza Inédito

NO MEU PROPIO PAÍS

Na miña eira, meu soar, no meu curral,

no meu cuberto, meu amparo,

nos agros, nas chousas e nas Veigas,

nas agras cerradas polos valos,

nas campías, nas hortas, nos cercados,

nas congostras, corredoiras e carreiros

da chaira ao val, do cómaro á montaña

todo me fala en ti verbas de meu,

e as xentes que os viven e traballan.

E no meu país, na miña terra,

hei sufrir que me pregunten como falo?

Nas redes, nos anzois, nas liñas tesas,

nas gamelas, nas dornas e nos barcos,

nos cons, nas illas, nas furnas e nos cabos

nos salseiros escumantes dos cantís,

na luz escintilante dos ergueitos faros

e nas xentes do mar que soñan rotas

e conversan na lingua na que eu falo.

No meu propio país, na miña terra,

hei penar, aldraxado, tal escarnio?

Veñen lobos de fóra, corvos feros,

a tronzarme os meus soutos, meus carballos;

a cantarme seus sons noutras linguaxes

que non son nas que eu quero cantar,

nas que eu sinto e nas que eu falo.

(Rianxo, San Xoán de dous mil nove.)

Do poemario Versos de senectude Inédito

Dos arquivos 2.0 do Trasno

O SENHOR ELÁDIO

A Marinha, o meu conto preferido.

O senhor Eládio viera da Suíça reformado, lá pelos anos noventa, e agora era um velhote desocupado com um ordenado em francos suficiente para viver sem outra preocupação que a de ver passar os dias. Em Zurique fora guarda noturno num armazém no que se custodiavam colunas quilométricas de caixas com produtos farmacêuticos. Aquele horário a fora de horas tivera na sua vida duas consequências desafortunadas: 1. Dormir pelo dia, motivo pelo qual as suas relações pessoais eram inexistentes até o ponto de desenvolver um mutismo voluntário que só rompia quando falava com seu superior imediato, por acaso, também galego. O coitado jamais aprendeu a falar alemão. 2. Outro dano colateral foi o de ficar-lhe definitivamente mudado o sono. Só podia dormir quando havia luz, porém, a escuridão provocava nele desvelo e um continuado estado de alerta. Na aldeia, o Eládio era conhecido como o Vampiro pelo seu costume de dar largos passeios de madrugada, descendo pelas corredoiras sem asfaltar desde a sua casa da montanha até o pequeno cais de Taragonha. Ainda nessas horas, antes de o sol sair, tomava um café com leite no Quatro Caminhos quando só alguns operários de péssimo horário laboral e os marinheiros de baixura temperavam o corpo com um coquetel de aguardente e vinho doce. Ninguém sabe como, mas o camareiro servia ao Eládio sem necessidade de mediar palavra. Há quem assegura que a primeira vez o Vampiro sacou um papel do bolso com a encomenda escrita a lápis e já não houve mais que dizer, nem escrever, nem gesticular. O velho, a diário, senta no talho, encosta-se a banca e toma o café pausadamente. Quando remata enfia o caminho da montanha e não se volve saber dele até o outro dia.

Num desses cafés entre lusco e fusco, um moço aprendiz de marinheiro contou uma história insólita. Junto à igreja há dois grandes eucaliptos que hoje em dia quase entorpecem o trânsito viário. O pessoal respeitou as velhas árvores por motivos ecológicos e sentimentais, considerando-os patrimônio identitário da nossa paróquia. Mas segundo o rapazinho, estava a acontecer algo extraordinário com os eucaliptos; eles comiam coisas. Quando tal disse ouviram-se risos e algum insulto a ele dirigido.

- Cala papão.

O barman, um homem que no seu ofício já ouvira de tudo, acrescentou.

- Disque que sim, que o primeiro que tragou foi o sinal de stop que os da autovia lhe encostaram. Come pelas noites. Os vizinhos faz tempo que lhe levam os refugalhos, bastidores, máquinas de lavar, alguma bicicleta... A manhã seguinte não fica nem o rastro.

- E serão os sucateiros, né?

- Tu pensa o que queiras, mas o velho eucalipto já começa a ser chamado o "ponto lim-po".

O Eládio riu para os seus botões, apurou o café e saiu rumo da casa, cavilando nas fantasias dos tabernícolas. Passados uns dias, o Vampiro novamente percorreu as ruelas, descendo até o peirau, onde saudoso olhou a ponta de Neixão iluminada por toda a força da lua. Pensou na morte, mas só um instante. Com as primeiras luzes do amanhecer pareceu-lhe sentir o arrecendo a café do Quatro Caminhos, um chamado nos sentidos, uma alarme do subconsciente. Subiu a costa e foi-se achegando aos eucaliptos que fronte a igreja semelhavam abates gigantescos vestidos com suas alvas vegetais. Ao se ir aproximando viu uma pequena pola que apenas separava um par de quartas do tronco. O luar não permitia discernir bem as suas formas, mas no vulto impreciso adivinhava-se alguma coisa que o fazia singular. Não foi até estar ao pé dá arvore que o Eládio soube que era aquele apêndice que abrolhava do tronco. Tratava-se duma mão ou, de modo mais preciso, o tramo que vai desde a metade do antebraço até um punho agonicamente fechado. Só fizeram falta uns segundos para que o velho montanhês tirara uma conclusão: O eucalipto comera um homem.

O Eládio agarrou o braço para ver se havia pulso, comprovando que o infeliz proprietário da extremidade estava morto de tudo. Passados uns minutos, o punho desapareceu dentro daquele vegetal antropófago sem que na tona do tronco ficasse o mais mínimo sinal ou cicatriz. Nada se podia fazer, só tomar o pequeno almoço no Quatro Caminhos e lamentar-se da vida ser uma puta merda.

Isto aconteceu numa quarta-feira. No sábado seguinte, um marinheiro anunciou no bar a desaparição do Evaristo, um vizinho da aldeia ao que ninguém lembrava sóbrio depois das quatro da tarde. Muitas vezes amanhecia tirado nalgum portal, deitado nalgum banco, mesmo semi-oculto no interior duma berma. Entre o pessoal da taberna houve quem insinuou que devia ter caído ao mar, outro que provavelmente fora atropelado por um carro, outro que havia estar jazendo nalguma horta ou nalgum alpendre. Finalmente, houve consenso na opinião de que em breve haviam aparecer os restos.

Depois de muito dar-lhe o beu, houve um silêncio só rompido pela voz recuperada do velho Eládio:

- Foi o eucalipto o que o comeu.

A continuação, novamente o silêncio e já ninguém, jamais, volveu falar do Evaristo.

Casa dos Mestres, Rianjo, 2013.

O subir e baixar da marea facíalle cóxegas entre as dedas dos pés. A primeira intención era a de separarse e poñer area de por medio co mar pero, tras pensalo uns segundos, decidiu que esa friaxe lambendo a pel era un bo recordatorio de que seguía viva. Volveu deitar a mirada sobre a liña perfecta do océano e buscou aquel invisible sol que xa non a quentaría máis. Onde van os días cheos de luz? Non se supón que sempre han estar aí? Pode que se agochen nalgún curruncho da nosa alma, xunto cos recordos felices e as cantareiras gargalladas dos cativos. Porque no fondo, trátase diso, non? De fotografías felices que enchan o noso álbum e que podamos revivilas sempre e cando queiramos.

Ergueu a mirada ao decatarse que se perdera na observación dos grans do chan e que estaba deixando de gozar do ceo azul. Xa caera nese erro mil veces na súa vida e prometérase non cometelo de novo. 'Sempre adiante, sempre busca a luz'. Iso era o que lle repetía sempre a súa nai para enfrontar o día a día e non fuxir dos problemas. É incrible co que nos quedamos da xente que se nos vai. Un xesto típico da súa faciana, pequenos comentarios, unha caricia... sinxelos detalles que os facían especiais e únicos para nós.

Decidiu que xa tería que estar caendo a tardiña e que aquel odioso e invisible sol debía estar baixando sobre a ría. Como se estivese obrigada a acompañalo, botou a andar cara o extremo oeste da praia. Dubidou se sería boa idea meterse na auga e ir paseando á vez que mollaba as pernas pero, non sabía moi ben porque, algo lle impedía entrar no mar. Mirou, sen entender, a fronteira de area mollada que a mantiña pechada en terra. 'Sempre adiante' Meneou a cabeza e, ignorando á súa carcereira, proseguiu en paralelo á costa.

Non levaba moito avanzado e cruzóuselle un cativo correndo cun enorme balón de plástico. Que estraña sensación produce ver correr a un neno levando unha bola catro veces máis grande ca el. Segundo como se mirase podería parecer que era a enchida esfera flotante a que levaba ao rapaz. Tivo que deterse bruscamente para non tropezar con el e lanzoulle unha mirada de reproche que foi totalmente ignorada.

-”Non ves que estivestes a punto de chocar comigo?” - díxolle ela, mo-lesta pola falta de atención.

-”Eh? Ah, perdoa” - foi a resposta que obtivo do pequeno.

-”Bah, non pasa nada pero a próxima vez ten máis coidado, poderías man-car a alguén.” - pensou no ben que sentaba dar un bo consello e dispúñase a continuar o paseo.

-”Non, non creo.” - replicoulle o neno - “Ademais, a ti sempre che gustou. Eras ti a que me pedía que chocásemos co balón, dicías que era moi divertido rebotar contra el e caer de cu na area. Aínda que mamá sempre acababa berrándote a ti, hahaha.”

-”Como? Como dis?” - tivo que se agachar para quedar á altura do cativo

- “Coñecémonos?” - mirouno aos ollos e botouse para atrás ao recoñecelo

- “Lois!”

O cativo sorriu e antes de saír correndo, guindou o balón ao mar. As diminutas pernas afastárono a toda velocidade dela ata perderse no fondo da praia. Volveu a vista á ría e quedouse un rato mirando como a pelota multicolor abaneaba dun lado ao outro, bailando en círculos sobre os empurróns das ondas.

-”Sempre a tirabades lonxe, no mar, e papá enfadábase.” - dou un chimpo ao oír a voz da vella ao seu carón.

-”Mamá?! Que? Que fas aquí?” - mirou á muller que se plantaba en pé no medio da praia.

-”Sabes porque se enfadaba?” - seguiulle falando, ignorando a súa pregunta - “Porque lle tocaba meterse a buscala e non sabía nadar, hehehehe. Entraba morto de medo pero vós non o sabiades. No fondo penso que lle gustaba facerse o heroe, si.”

Agarrou a man da súa nai, seguiu a súa mirada e así permaneceron as dúas, mirando aquela pelota de cores, por un bo rato.

-”Non é difícil.” - rompeu o silencio a anciá.

-”O que mamá?”

-”Mollar os pés e meterte no mar. Podes sentir que o abandonas todo, que te vas perder.” - soltoulle a man e camiñou ata a beira - “Pero non é certo. De feito, non podes estar aquí para sempre. Quixémoste moito, sabes? Todos nós.”

A vella deuse a volta e entrou na auga. Ela viu como a súa nai camiñaba dentro da ría sen que lle afectara o subir e baixar da marea e, antes de chegar á altura do balón multicolor, xa o mar a cubría por completo e desapareceu.

Sentiuse soa. Non se decatara do solitaria e longa que era a praia nin de que lonxe parecía estar o seu final. Forzou a vista para conseguir ver o destino que se marcara nun principio cando unha morna sensación acariñou o seu rostro. Aquel odioso e invisible sol deitábase sobre os montes e, antes de desaparecer, viñera a despedirse dela. Pechou os ollos e gozou dese instante quente, luminoso, con ese brillo que só po-den ter os últimos días do verán. Aspirou fondo e, sen abrir os ollos, internouse no mar.

GANDHI NA EIRA

Insurgência económica e soberania sem Estado 1

Gandhi, reduzido a simpático careca com anteolhos polo “pacifismo” institucional que justifica as guerras de agressão de Ocidente, tem mais do que oferecer do que a descafeinada visão de não violência passiva com a qual frequentemente se dissuade o estudo mais cuidadoso da sua obra em chave revolucionária.

O princípio básico de todo o pensamento gandhiano é a autossuficiência, pré-requisito fundamental para o autogoverno (swaraj) descentralizado não violento. Na visão de Gandhi, se cada indivíduo, cada comunidade, caminhar passeninhamente rumo ao seu swaraj, a nação inteira mover-se-ia de jeito natural em direção à soberania plena. Escrevia Gandhi em 1946: “A independência começa por abaixo. Cada aldeia será uma república ou panchayat com plenos poderes. Portanto, cada aldeia deve ser autossuficiente e capaz de gerir os seus próprios problemas, incluindo a capacidade de se defender do resto do mundo se for preciso”2. Na sua visão, as qualificações precetivas para participar na república aldeã não são os títulos de propriedade, nem o status social, mas a realização de trabalho manual.

Nenhuma comunidade, nenhuma nação, pode ser independente se não desenvolve a sua autossuficiência nas necessidades básicas, que para Gandhi são alimentação, roupa e abrigo. Assim, mais importante do que a consecução da independência formal do Império Britânico era o desprendimento do seu sistema de instituições políticas, económicas, administrativas, legais, educativas e militares, pois eram (e são) estas as que socavam a possibilidade de autogoverno e autossuficiência. Já em 1910 descrevia o sistema parlamentar ocidental como um “emblema da escravidão” preconizando que “se a Índia copia à Inglaterra, tenho a certeza de que ficará destruída” (Vol. 10, p. 258). A liberdade da Índia de modo nenhum poderia reduzir-se a transferir as estruturas administrativas estatais a mãos indianas, pois requer, em primeiro lugar, da completa remoção dessas estruturas. Se a centralização do poder própria dos sistemas estatais implica a escalada da violência, é a descentralização absoluta a que poderá trazer consigo a coexistência harmoniosa. Para Gandhi, “a centralização, como sistema, é inconsistente com uma estrutura social não violenta” (Vol. 81, p. 424).

Seguidor de Thoreau (particularmente da sua obra Desobediência Civil, da que bebe o princípio de satyagraha), Gandhi reitera: “O Estado melhor governado é o menos governado” (Vol. 79, p. 122). O ente estatal, destrutor da individualidade é “a representação da violência de jeito concentrado e organizado (...), uma máquina desalmada que não pode ser separada da violência, pois a ela deve a sua existência” (Vol. 65, p. 318). Neste sentido, a emergência e continuidade do Estado moderno é o maior impedimento para alcançar a swaraj, ou soberania plena dos indivíduos no contexto comunitário. Contrasta isto com a visão maioritária do independentismo nomina, no que a criação de um estado próprio é sempre o pré-requisito para a resolução de qualquer problema social ou económico. Para Gandhi, a posta em andamento do governo popular não violento não precisa aguardar por nenhuma independência formal, pois a sua materialização pode ser iniciada individual e coletivamente com o requisito único da vontade, à que se referia como satyagraha (perseverança na verdade).

O estabelecimento de ashrams, aldeias autossuficientes onde toda a vizinhança participava na produção de alimentos e roupas e contribuía para o desenvolvimento comunitário, construindo moradias e infraestruturas, seguia o mesmo princípio, enquadrando-se no que Gandhi designou “não cooperação”. A autossuficiência proposta por Gandhi tinha como princípio a “simplicidade voluntária” ou “vida simples”, oposta ao consumismo, materialismo e industrialismo, duramente atacados por ele nos seus escritos, pois derivam na exploração ativa ou passiva das pessoas. Frente a obsessão com o “nível de vida” capitalista, Gandhi defende a necessidade de melhorar as qualidades e valores culturais e espirituais através do trabalho manual, da descentralização das atividades económicas e da custódia comunitária da terra: “Não se pode construir a não violência desde uma civilização fabril, mas pode ser construída com base em aldeias autossuficientes. (…) A economia rural tal e como eu a concebo rejeita a exploração, e a exploração é a essência da violência. É preciso ter uma mentalidade rural antes de poder ser não violento, e para ter mentalidade rural há que ter fé na roca de fiar” (Vol. 77, p. 43).

A Marcha do Sal de 1930 é um ótimo exemplo de desobediência civil massiva. Em 1882 as autoridades britânicas fizeram do sal um produto estanco, estabelecendo o monopólio de produção e venda assim como um imposto especial na sua comercialização, que tornava delito recolhê-lo nas praias do país. Com a organização duma marcha de 24 dias até a costa pretendia-se fragilizar a legitimidade do governo e movimentar a população através duma reivindicação centrada num produto de primeira necessidade. Na altura, o imposto representava mais de 8% da arrecadação da administração britânica, polo que o seu impacto económico no aparato colonial também era significativo. A ação envolveu milhões de pessoas que decidiram transgredir a lei, somando-se à luta de libertação, das quais mais de 80.000 foram presas.

“Não cooperação” e “desobediência civil” são as duas vertentes da Satyagraha proposta por Gandhi: a primeira consiste em retirar o apoio ativo ou passivo (incluindo a quebra de vínculos de dependência) ao Estado e não implica normalmente a transgressão da legislação imposta por este, enquanto a segunda implica quebrantar toda legislação considerada imoral por obstaculizar o autogoverno e a autossuficiência. Em qualquer caso, a iniciativa e envergadura destas ações pode ser individual ou coletiva.

***

Para trazer Gandhi à Galiza cumprem algumas breves notas para apresentar três instituições chave: couto, concelho e paróquia. Ferro Couselo indicou que couto significou primeiro “a pedra de demarcação e depois o território demarcado”, “um território isento da autoridade dos funcionários que representavam o Rei (…) e com um peculiar regime económico, político e judicial”3. Conforme os privilégios, costume imemorial ou acordos de vassalagem, o acoutamento “fazia um verdadeiro Estado do território compreendido entre os términos”4, incluindo uma ou várias aldeias, ou mesmo uma paróquia inteira. Sua origem, segundo alguns autores, estaria ligada à reestruturação do mundo castrejo seguindo as dinâmicas inerentes das fórmulas jurisdicionais comuns ao mundo céltico. Mesmo que os abusos da nobreza e a crescente pressão do Estado incipiente reduziram progressivamente a sua autonomia, apenas foram extintos no século XIX no contexto do liberalismo centralista e uniformizador. O frequentemente citado Couto Misto, idealizado como “república esquecida” da raia barrosã, não é exceção mas regra dentro do contexto de autogoverno comunitário, com a particularidade de ter perdurado algumas décadas mais, até 1864, dada a sua peculiar situação jurídica fronteiriça.

O autogoverno dos coutos, aldeias e paróquias é feito seguindo a tradição de concelho comunitário, conhecido na literatura como “concelho aberto” em contraposição aos “concelhos fechados” estabelecidos progressivamente em vilas e cidades e hoje generalizados. O concelho compreendia toda a vizinhança, que ao toque de sinos congregava uma pessoa por cada casa aberta ou unidade convivencial aldeã ou paroquial. Garcia Ramos descrevia a autoridade da Junta dos Homens de Taboadelo, ainda no início do séc. XX, como “omnímoda (…) na esfera das suas atribuições, definidas no território polos limites geográficos da paróquia e na matéria por tudo o que fosse de interesse comum; seus acordos e decisões tinham tanta força como se procedessem dos tribunais”. Continua García Ramos5:

Abarcava com a sua jurisdição tudo quanto se referia à utilidade comunal, sem leis, sem ordenanças, sem regras escritas que constrangessem, limitassem nem minguassem a sua soberania; a conveniência da vizinhança inspirava o seu regime democrático, que se exteriorizava até na denominação dos membros que compunham a Junta; os repúblicos. Entidade de democracia pura, ora administradora, ora polícia, ora tribunal que tudo resolvia e decidia pacificamente em aras da solidariedade paroquial.

A extinção formal dos coutos no séc. XIX não implicou a fim dos concelhos, operando estes como uma instituição consuetudinária à margem do Estado. Fariña Jamardo documenta a sua vigência na Terra da Límia no início dos anos oitenta6 enquanto noutros lugares se adaptaram a novas realidades e formas jurídicas: sociedades agrárias, comunidades de montes vizinhais em mão comum, comissões de festas, comunidades de águas, associações vizinhais,… sempre como fórmulas parciais, reduzidas, fragilizadas, do que foi o governo integral comunitário. No caso de Taboadelo, a Junta dos Homens reuniuse por última vez por volta de 1905, vendose substituída por uma sociedade de agricultores ao abeiro da legislação estatal, o que, na visão de García Ramos, implicou “trocar autonomia por submissão, independência por dependência, o consuetudinário pola lei escrita, o arcaico polo novo, o rançoso polo moderno, em prejuízo, seguramente, dos interesses comunais da paróquia”7.

A restauração da paróquia como entidade jurídica autónoma sob o regime de concelho aberto foi uma das propostas nucleares do programa galeguista até a absorção do autonomismo no jogo da política profissional. Num relatório apresentado no Congresso da Economia Galega de 1925, Enrique Costas e Vicente Risco concluem:

Cada paróquia poderá, e ainda deverá, constituirse em cooperativa de produção e consumo, governada pola Assembleia ou Concelho de Vizinhos (…), e terá a exclusiva para a venda, dentro da paróquia, de vinhos, aguardentes, azeites, sal, pimenta, açúcar, petróleo, carburo, velas, sabão, fertilizantes minerais, tabaco e mistos, contribuindo os seus rendementos para o sustento das necessidades da paróquia e a melhora da mesma em todos os aspectos.

A relevância social e política da paróquia é uma constante nos textos que discutiram a realidade rural galega durante o último século: “A introdução do Concelho Paroquial –célula verdadeira, indiscutível de toda a vida coletiva galega– será uma das primeiras inovações a se realizarem” (R. Vilar Ponte, 1932); “A freguesia, autêntica molécula social do nosso campo, continua em pé e em estado de que o seu alento vital seja recolhido e enraizado” (F. López Cuevilhas, 1936); “A paróquia rural é uma das mais pujantes características da nossa Terra, e de jeito nenhum se deve prescindir da sua existência” (Castelão, 1950). O seu caráter (ou potencial) autárquico e a sua capacidade de auto-organização (difícil de controlar desde o exterior) são os principais motivos para que o artigo 40.3 da charte octroyée de 1981, que previa o reconhecimento da personalidade jurídica da paróquia, fosse sempre convenientemente ignorado desde as organizações de políticos profissionais. Nesse sentido, aldeias, coutos (ainda hoje visíveis nas comunidades de montes em mão comum que agrupam duas ou mais aldeias no nível infraparoquial) ou paróquias, adequam-se, como autênticas repúblicas aldeãs, aos critérios de swaraj (autogoverno) e swadeshi (autossuficiência), instrumentais para a satyagraha gandhiana. A seguinte observação, da década de 1940, evidencia-o:

não apenas se proporciona ela própria [a paróquia] de alimentos e constrói as suas moradas e enxoval, mas também fabrica seus apeiros de lavrar e as vestimentas; acha-se ainda com muita frequência a roca de fiar na mão da camponesa e o tear na casa. A consciência de comunidade manifesta-se em que o galego fala sempre do seu povo, do seu lugar natal, da paróquia e não do município, ou da sua aldeia.8

1 Uma versão estendida deste artigo pode ser consultada n’O Golpe, N.º 2, Julho 2013. 

2 Gandhi, Mahatma (1998 [1946]). The Collected Works of Mahatma Gandhi [Online], Vol. 91. New Delhi:  Publications  Division  Government  of  India,  p.  325.    Disponível  em:  

<http://www.gandhiserve.org/e/cwmg/cwmg.htm>.

3 Ferro Couselo, Jesús (1952). Los petroglifos de término y las insculturas rupestres de Galici-a. Ourense: Edição do autor, p. 53. 4 Ferro Couselo, Idem, p. 60.

4 Ferro Couselo, Idem, p. 60.

5 García Ramos, Alfredo (1912). Arqueología jurídico-consuetudinaria-económica de la región gallega. Madrid: Establecimiento Tipográfico

6 Fariña Jamardo, José (1982). Concellos Abertos na Limia. Santiago de Compostela: Xunta de Galicia.

7 García Ramos (1912). Arqueología…, Idem, p. 102.

8 Niemeier, Georg (1945). “Tipos de población rural en Galicia”, Estudios Geográficos, 19: 308.

A estranxeira inventa a utopía, os finísimos dedos de Astarté

ou de como o meu sexo me obrigou a escribir contra o meu propio sexo

dese deber

falo no poema

e en tanto pido teta pola deusa que morreu

como un meniño cadavérico e famento.

A estranxeira coloca unha máscara e féreme a man

doe apenas pero a carne xamais cicatriza. Permanece marcando.

Escribe por min.

Por iso o meu poema é só un acto de vinganza. Ningunha «árvore esquelética» foi plantada nel

nin nel o pubis da miña amada recende a crepúsculos de antano e primaveras frolescentes. Crédeme:

só a carraxe motiva a miña escrita. Como á estranxeira a carauta.

Así o meu odio visceral de neno mordido.

O meu verso violento.

Sabede que falo coa certeza de ter sido atado de pernas e brazos.

Ocorreu aquí (no poema); alguén me castrou

agora suxéitame a columna unha vara de medir a terra do inimigo, algo tribal

por suposto ferinte

e salvaxe

o terror de París

parello ao da lingua que resiste á diferenza.

O do texto caníbal.

Sabede que algún día escribirei sobre como os resentidos fomos castrados

en que lugar sucedeu

e canto tempo lles bastou a aqueles que tiveron a ben antecederme

para romperme a boca.

(De Crac, Edicións Barbantesa, 2011)

Cadilac blablá outras palabras para acabar vomitando o pulmón nun coche pola pista que conduce

a I.

á vila das casas baratas. Calquera cousa de objet trouvé

isto

unha epifanía

romper a cara contra o vento do Atlántico Norte, literalmente romper a cara contra o ar

unha especie de imaxe beatnik na Galiza do 53

unha imposibilidade que se cumpre

Ginsberg, Kerouac, Cassady

poderiamos dicir que aquí comeza a miña vida na estrada

lendo On the road

en tanto

o avó asina co dedo a cartilla da fame porque    non    sabe    escribir.

Poros derretidos coma piche

de calor

no verán daquel ano que recordo

porque eramos novos e modernos e a vila de I.

era un lugar metrallado tratando de acordar dun soño obsceno.

O tac-tac da pirenaica nos ouvidos de meu    avó    son    memoria;

a fume de carozo de solavanco en baliza

nun coche a punto de fender

e os que eramos rapaces daquela tiñamos as ganas de morrer sen ser matados

por nada que non fose a nosa ansia

ese desexo de saír

dunha realidade destinada a fracasar constantemente.

Eis a suxidade

e o estraperlo

e Patti Smith cantando que a noite é para os amantes

e Bruce

e o punk

e o garage;

lonxe de todo iso o campo santo de I.

marcando a liña da paisaxe.

Tuo quoque meu irmán

despertamos de vez cos ollos negros.

Ti tamén xunguir.

Tamén

a raia.

O que limita na raia.

O camiño.

De Crac, Edicións Barbantesa, 2011

Moito tempo despois aquí non houbo desastre non houbo desastre

creme

este lugar chamaríase Hiroshima.

O ollo do actor fecha o meu ollo só se me vendo. Eu véndome por el

nas tascas suxas de Hiroshima

onde a guerra é nada, un transvase apenas,

unha troca.

O actor coñece o desastre que adiviño en Hiroshima.

Querería por isto falar acerca dun ollo anterior ao bombardeo. Un ollo inocente

que se abre un bo día e contempla a desfeita. Un ollo que viu.

O da pupila arrasada. O da derrota.

Pois a miña xeración naceu logo da guerra e foille prohibida a posibilidade de volver.

Somos o lixo. Hiroshima é o actor. Eu quéroo

tan decididamente que sería capaz de o arrincar do escenario

para chantarlle no ollo a dor do meu país.

Que vise o desastre, de novo o desastre, sen bombas, nas gabias

a morte nas gabias que a miña xeración non viu pero presinte

co ollo denso

Hiroshima é a lei.

Quixen explicarllo. Falarlle do que queda na memoria da tribo.

Do que nunca se esquece.

Do que se herda.

HIROSHIMA TAMÉN EU.

De Crac, Edicións Barbantesa, 2011

MULLER DE MAR

A María, que me recitou Cantares Gallegos chamando polo sono.

Co seu xordo e costante mormorio

atráime o oleaxen dese mar bravío,

cal atrái das serenas o cantar.

ROSALÍA DE CASTRO

Muller de mar esculpida co sorriso ceibe da pedra nova. Libro duro e protector nas mans. Cabelo afeito á brisa da media tarde, ó frío da noite que asexa no aroma das trinitarias. Lía á túa sombra de anos sen reparar en ti –para que? se eras suspense, aínda es, mito tornasol da negrura- e tecía un misterio de paisaxe e chuvia que non che corresponde, tamén eu fillo do saber equívoco.

Eras un fluír de sons na primeira nenez

silabados os teus versos en lingua de terra

e ó compás da súa voz –rouca de leira e fábrica-

adurmiñábame abeirando o sono.

Souben de ti no seu colo, alento da ría,

acabadas as oracións infantís

á luz dunha candea comesta polas moscas,

reino das avelaíñas, no cuarto do medio.

E sentinme fillo teu caendo no bacío

dor que afoga o peito seco de nai

que oclúe a gorxa lacerada

de ter falado tan pouco ou calado tanto

en retroceso das túas palabras,

mudas descargas de artillería, inevitable

recendo a aceite, suor e sal.

Bacío que deixa nas mans esa dor penetrante, dende o óso parietal ata as extremidades exhaustas, extenuadas na cama de parir onde se che cobra o dezmo da orixe. E na miña cativeza de medos e angustia afacíame á túa liñaxe sen eu sabelo, pois contaba coa reverencia da quimera e coa ousadía da ignorancia.

Recoñézote coa apóstrofe casual da vida

nunha terra alleada, matria que declina

os ablativos absolutos coa corrección

do falso poder. As túas xeografías cadran

coa miña xeografía. A túa voz –gravada

na memoria cos fonemas da vella casa-

murmura os mesmos rezos de María a morena

achandando a noite.

Mágoa tamén non terche feito máis caso nos anos asexantes, no período das dúbidas, na ausencia hipócrita e cínica. Unha vez sóubente leiteira tirando dun carro para servir nas casas das señoras ou na alameda, vendendo revistas, cigarros soltos e petardos co aceno canso e a mirada afeita a lembrar mesquindades.

Letras transformadas en fume porque haberá

que falar no máis alá chegado o momento.

Incluso soñando resulta útil a rede

das ondas que nos acubillan.

Son máis lentas as voces cando callan

nas cristas da realidade, cando sobordan

as condutas complexas, as carraxes etéreas

os bacelos escuros da memoria.

A memoria no gume das palabras

na bucina industriosa que esperta á cidade

sen provocación previa.

Non sei se quero descansar agora,

ser recordo ou mito. ¿Queimaredes as cartas,

a tinta arterial que apousento

e xa non me vale? Morrerei

como a muller de mar, coa ventá

aberta pedindo ve-la liña do horizonte.

Nas augas da Arousa soño os encontros imposibles, os versos que non hei dicir en voz alta –ouveo que empeza a suturarse-. Ti es, muller de negro, quizás actualizada cunha pamela e grandes gafas de sol, o libro licuado das miñas mans, o sorriso necesario que sempre será incógnita, a mensaxe da mítica botella que atravesará os séculos, herba da Trindade, aroma da terra.

Publicado en: Villar Janeiro, H.; Rábade Paredes, edsPoetas con Rosalía IV.

Fundación Rosalía de Castro. Padrón. 2009

O CAMIÑO DOS PRADAIROS (EXTRACTO)

Que puta vida?, preguntouse Víctor en silencio. Si, unha putada de vida, como toda as vidas. Só que para uns é máis grande que para outros. A irmá pequena toleou cando non era máis ca unha meniña. Non tiña a fortaleza de Trini, nin sabía escapar ao medo acubillándose entre libros, como el, ou revirándose contra todo e contra todos, como Eduardo. Os golpes, todos os golpes, foron pasando e deixaron pegada. Os da irmá pequena aínda sangraban. Sangraron sempre.

—Sabes, unha vez fun a velas. Fai algúns anos —dixo Eduardo.

Víctor continuou en silenzo.

—Souben onde estaban por un que me servía pezas, un viaxante que tamén facía ruta polo sur. Cadraran na casa dun familiO ar ou alguén coñecía a alguén que sabía delas, non o lembro exactamente. Deume o enderezo pero aínda tardei moito tempo en decidirme, meses quizais. Unha madrugada, sen previo aviso, collín o coche e crucei a península. Vivían nunha barriada obreira, no noveno piso dun edificio feito unha ruína. Cando cheguei non había ninguén, así que quedei no coche agardando. Á tardiña vinas chegar. Ao primeiro non estaba seguro, pero despois recoñecín a Trini. Era ela sen dúbida, avellentada e cun aspecto murcho. Parecía incluso máis vella ca mamá. Collida do seu brazo viña a pequena, inmensamente gorda, irrecoñecible, ausente, movéndose con gran dificultade para seguir o ritmo de Trini. Traían as bolsas da compra. Quedei estupefacto. Non sei cantas horas estiven alí sentado no coche, sen moverme, ata que o cansazo me venceu e quedei durmido. Á mañá seguinte moi cedo, mentres un medo atroz non me deixaba subir a aquel noveno piso, vinas saír vestidas igual que o día anterior, agarradas do brazo exactamente igual, cos mesmos movementos, coa mesma calma. Ao primeiro custoume reaccionar. Non estaba certo de que non fora un soño, de que non estivera aínda durmido. Arranquei o coche e achegueime de vagar. Elas subiron a un autobús urbano ao que seguín como puiden. Media hora despois, xa nos arrabaldes, baixaron fronte a un vello edificio, seica un hospital. Entraron nel e aos poucos minutos saíu Trini. Puiden vela ben. De feito, ata pensei que me recoñecera. Pero non. Parecía tan cansa!. Agardou un pouco na parada ata que chegou o seguinte urbano. Subiu e eu volvín a seguila. Outra media hora máis tarde baixaba nun polígono industrial e entrou, xunto con varios centos de mulleres, nunha inmensa nave de Dónuts. Quedei alí quieto agardando non sei que. Un intre máis tarde, que puido ser todo o día, arranquei o coche e regresei á casa. Nunca máis volvín.

Publicado en::Xosé Fandiño, X. R. E Couso, D. G., Eds. Certame de narración breve Mo-desto R. Figueiredo Premios Pedrón de Ouro. Toxosoutos, Noia, 2012

PROPADOR OLLAR VACUNO

Consenso histórico e harmonía dunha veciñanza formada por manso monte e veigas de labranza. Efluvios de relacións antiquísimas dunha terra que soubo conservar as súas constantes vitais, o seu exemplo é procurado no bafo didáctico esvaecido nun máxico e vello espello do afastado pasado, espreguizado no presente para ledicia futura.

Vello trebello, con aires de místico esplendor pola súa capacidade de transmitir realidades, a súa información sobrevive no cénit da veracidade.

Imaxes nítidas, sons afervoados e inspiracións de intensidade enxebre, aletargan a relaxante tranquilidade dunha zona de efervescente tránsito de ocasión, mais pouco explotada e explorada.

Vagar e capacidade de observación, deterse no convulso camiñar para contemplar, decisión con posibilidade de relacionarse co medio e tamén coa súa intrigante historia.

Ambiente agradecido coa sensibilidade de quen elimina arañeiras do práctico manual do vaguear, adornado de paciencia e tranquilidade. Son os grandes referentes, piares básicos que empregaban os afamados canteiros para inmortalizar as súas obras, impregnadas da súa sabedoría con resultado de excelente plasticidade estética.

Sobrevoa sobre as súas obras, a palpable ledicia do bo facer e mellor executar dos artistas da pedra, danzan nas meniñas afortunadas de visións tan exclusivas e habituais, mais cada unha co seu punto de orixinalidade que a fai única.

Mentres tanto, na concorrida corredoira o penetrante arrecendo a herba seca e bosta fumeante, non permite esquecer a situación entre un camiño delimitado e decorado polo verde toxo con recheo de queirogas e uces. Mais alá o sendeiro é custodiado por campos de herba seca, que estreitan o paso ata a categoría dunha calella, ao fondo visualizase perfectamente unha pequena praza empedrada que parece abrollar da terra.

O son constante dunha fonte manando é motivo de bulicio, apresurar o paso para ampeando conquistar a pequena praciña, e ver como un picho desde o interior da igrexa libera unha auga transparente, é o reclamo perfecto para os sedentos camiñantes.

A vaca Marela, bebe e remoe, pachorrenta semella eternizarse sobre a pía que recolle o fío de frescor, os palleiráns sonean baixo a sombra do único carballo do emprazamento.

Humanizada paisaxe de espera, todos agardando detrás da sosegada Marela, esta continuaba mollando as ventas e observando, estío de profundo silencio, só o débil son da caída libre da auga desde o cano á pía.

Ardente e inquieta fileira humana agardando o seu momento, impasibles e illados os cadelos no seu relax de somnolencia, nin tan sequera a espontánea aparición e fugaz paso pola praciña dun gato fumeante, inmutou do seu letargo aos soñadores.

Qué pasa Marela! Os demais tamén queremos refrescar a lingua.

Mirada desafiante, mais non con moita demora a Marela foi deixando o bebedeiro como se pisara ovos. Observou aos forasteiros, deulle outra ollada do revés, volveu despois a cabeza para mirar á pía repleta de auga milagreira pola súa orixe, contemplaba placidamente a monumental igrexa mentres ía camiñando ao seu carón, protexida pola aliviadora sombra.

De súpeto, a fila humana concentrouse no picho e un a un foron saciando necesidade, escorrentada lingua de palla a saliva de novo lubricaba na musculosa palleta.

Axitación e paciente tranquilidade, dúas formas de afrontar a vida na praza, dous estados que se contrapoñen, nativos e visitantes fugaces, amosaban enfoques antagónicos fronte a maneiras distintas dunha mesma realidade.

Acolledora sombra do carballo amparando o repouso dos palleiráns, romeiros saciados que emprendían camiño na acelerada necesidade de procurar alivio intanxible. Mentres tanto, os movementos acompasados das patas da Marela; catro patas e non dúas, rapaces, pasiño a pasiño xa estaba ao carón do hórreo moi preto do cruceiro.

Semellaba que perdera todo interese, se algunha vez o tivera, por tanto viaxante en ruta. O cruceiro de monumental e pétrea estampa, era o lugar propicio para desprenderse dos carrachos refregándose con forza sobre o seu robusto varal.

Satisfacción ao refregar, así como un método fiable para eliminar algúns parasitos, fieis moradores oportunistas da cabana vacún. Parsimonia no quefacer, o cruceiro non debía sufrir danos, era un gran aliado para loitar contra os chupóns, e tamén un miradoiro exclusivo.

Situado na parte esquerda do sendeiro de entrada na pequena praza, dirección camiñantes pasaxeiros, tiña unhas vistas que a Marela parecíanlle insuperables. Por un lado estaban o hórreo, a igrexa e a fonte que desta manaba, enfronte o carballo despedindo aos peregrinos, e na outra banda a monumental casa reitoral co seu espectacular pombal, mentres que o empedrado amosaba dúas fasquías moi diferenciadas, a época dos palleiráns e gatos da parroquia como únicos inquilinos, e a do paso tumultuoso e efémero dos viandantes.

Ollar vacún, símbolo da terra do medio que amosa con orgullo o seu equilibrado e acompasado latexo. Palpitacións que abrollan con intensidade do espazo vital de Marela, para expandirse nun desprazamento ondulatorio de suave murmurio desde o punto neurálxico, a praciña da Marela.

Bafo da vaca, que no seu movemento circular vai deixando densa pegada, mediante as vibracións harmónicas desprazadas por terra, auga e aire, a súa capacidade de informar é impresionante. Pois o seu resplandor é máis intenso canta máis proximidade á orixe.

Desde o seu descoñecido enclave, o bafo da vaca é consciente do paso dos romeiros preto da igrexa de San Nicolás ou de Sancti Spiritus, polo que manifesta a súa admiración por estas dúas reliquias con similar e tumultuosa historia. Referencias importantes, que están na zona de influencia do murmurio irmandiño, percibido con asombrosa nitidez preto do castelo do Pambre, rumor dos anxos liberadores, que posúe máxima intensidade na praza da Marela.

Abafa e brúa a Marela desde a súa praza, ese é o epicentro da Terra do Medio, unha reprodución en miniatura do pasado, presente e futuro dunha terriña agarimosa de melodía constante.

E volve o labrego á casa,

onde a muller sempre espera;

trae consigo a compaña

da vaca, nai da becerra.

Sempre Marela...

Historia de dous campos

O Campo de Arriba é a alameda. Plátanos, terra, bancos de pedra, parque infantil, fonte. O Campo de Abaixo é o centro neurálxico. Cafeterías, asfalto, bancos de crédito, oficinas, coches. A historia contemporánea de Rianxo é a historia dunha longa posguerra: a vitoria do Campo de Abaixo sobre o Campo de Arriba. As novas correntes humanistas deixan unha pregunta no aire. Que facer para que os rianxeiros volvamos ao Campo de Arriba lucir a roupa de domingo? Por que preferimos pasear polo Campo de Abaixo, entre os coches?

Dicía Joubert que hai dous tipos de persoas. Os que recordan o colexio e os que recordan a infancia. Quizais os rianxeiros recordamos a infancia. A nosa infancia é o Campo de Arriba. Queremos protexelo? Tememos que, se lle de damos vida, acaben pondo alí un banco de crédito? Pero hai outra teoría, pode que máis realista. Recordamos o colexio. E o colexio é a cultura de chegar a ser algo na vida. Conta corrente aberta, memoria íntima ignorada.

Tres datos:

O Campo de Arriba segue chamándose Campo de Arriba. O Campo de Abaixo, praza de Castelao. Foi unha decisión política aceptada por todos os rianxeiros. Menos un. Alfonso Daniel Rodríguez Castelao.

O Campo de Arriba está limitado ao norte pola capela da virxe de Guadalupe e ao sur polo Concello. O segundo domingo de setembro celébrase na capela un dos actos máis importantes da vila. A misa solemne das festas de Guadalupe. As autoridades van en procesión desde o concello ata a capela. Polo Campo de Abaixo! Tras baixar (innecesariamente) unhas escaleiras, e subir outras.

A principios dos anos oitenta un rianxeiro tivo un accidente laboral. Invalidez. Solicitoulle permiso ao concello para colocar un quiosco no Campo de Abaixo. A corporación deullo pero no Campo de Arriba. Non se podía condicionar o futuro da vila cun negocio tan modesto. Desde aquela, os rianxeiros subimos ao Campo de Arriba, compramos o periódico e ímolo ler a unha cafetería do Campo de Abaixo. Ninguén queda a lelo no Campo de Arriba. Nin sequera no verán, cando as copas dos plátanos ofrecen unha sombra familiar.

Só algúns nenos manteñen a esperanza dos humanistas. Xogan ao fútbol no Campo de Arriba e, a miúdo, golpean con tanta forza o balón que supera a balaustrada, dá no capó dun coche aparcado no Campo de Abaixo e roda ata as buliciosas terrazas. Un neno baixa correndo, colle o balón e volve ao Campo de Arriba como un foguete.

Nin que vira o demo no Campo de Abaixo.

Texto publicado en: Vilagrafías (Anxo Cabada, 2011)

DÍA DO LIBRO

Mercedes vivía na última casa da miña rúa, fronte á igrexa. Solteirona, pasaba moitas horas na ventá, con expresión de máscara. Para os nenos era un elemento decorativo máis, como os farois, as badaladas ou a roupa tendida nos balcóns. Pero co tempo acabei preguntándome como era posible vivir así, inerte e inmóbil. Aos outros nenos non parecía importarlle pero a min chegou a obsesionarme aquela quietude. Máis aínda cando comprobei que outras rianxeiras vivían así, mirando pola ventá. Curiosamente, non sentía que fosen infelices. Parecían ter un velo invisible que as protexía de miradas e sarcasmos, un velo que ninguén seatrevería a sacar. Non sei cando nin por que, pero hai un momento noque Mercedes ri, mirándome. Só a min. Non tardei en confirmalo. Mercedes saíu un día de compras e, ao volver, deume un caramelo. Para ti, dixo, non es coma os demais. Pregunteime moitas veces por que faría aquilo. Que tiña eu de especial para aquela muller?

Moitos anos despois lin unha entrevista co filósofo Emil Cioran, na que di: Foi durante a primeira guerra. Tiña cinco anos. Unha tarde de verán todo o que me rodeaba perdeu sentido, baleirouse, inmobilizouse: unha angustia insoportable. Falo do tedio esencial, unha toma deconciencia extraordinaria da soidade do individuo. De alguén que seaburre dicimos que está baleiro, pero non é certo, ese baleiro é unha explicación do mundo. Por iso me interesou tanto a vida monástica, presidida polo tedio. Aos monxes exipcios sempre se lles describe asomadosá ventá, agardando non se sabe qué.

Cioran vivira o tedio en carne propia. Eu, que daquela era un neno feliz, na expresión de Mercedes. Unha expresión que agora, seguindo a Cioran, podía definir como melancólica: A melancolía é unha especie de tedio refinado, o sentimento de que non se pertence a este mundo. Para un melancólico a expresión “os nosos semellantes” non ten ningún sentido. É unha sensación de exilio irremediable, que carece de causas inmediatas; é un sentimento independente do fracaso e dos éxitos persoais.

Así era a expresión de Mercedes cando miraba pola ventá. Melancólica. Medio misterio quedaba resolto. Pero non o outro medio. Cando me sorría, a expresión de Mercedes non era melancólica. Que era? Cioran non tardou en explicarmo: A diferenza da melancolía, a nostalxia sempre se aferra a algo, aínda que só sexa ao pasado.

O sorriso de Mercedes era nostálxico. Mercedes vía en min o fillo que quixera ter, algúns dos meus trazos físicos debían recordarlle o amor da súa vida. Eu, que tiña unha nai marabillosa, non podía correspondela.

Moitas veces, nunha conferencia ou nunha clase, pregúntanme para que serve ler. Teño respondido de mil formas pero o primeiro que me vén á cabeza, iso que nunca digo, é sempre o mesmo: Para entender a Mercedes.

Temos páxina específica en "Músicos de Profesión" e "Os Rosales"

obra

LIMIAR

Non vale máis o que de máis se amosa

nin di máis alto o que de máis se estira.

O distinguido olor, se ben se mira,

soe irradiar da máis discreta rosa.

Como perla exenta e decorosa,

o tempo escolma, aventa, lúe, axira

o froito que se aprecia e que se admira,

libre da carapela suntuosa.

A luz do día é soa luz que dura

sobre a breve faísca rechamante.

Non é a táboa mellor se se cepilla.

Como nace a mañá da noite escura,

a sazón é fiable lei constante.

Non é mellor metal o que máis brilla.

TENZÓN

Tempera e tensa a lira, tensador. Tensa a ira

de escalador (a corda) coroando a montaña.

Pinta o aire rebelde de estampas nunca vistas

e sostén a paleta, firme, cos pés no barro.

Non digas máis, non digas que o mundo está ben feito

nin biques a man nunca do ladrón que te usurpa.

O teu primeiro oficio é transgredir,

calcar forte e preciso na punteira agresiva do zapato impoluto,

cortarlle a dixestión ao contubernio do ouro e da sotana

cun arrouto estrondoso a media mesa.

Foxe do termo medio,

cínica ditadura da moral do correcto.

Dispara xusto a frecha ao corazón da púrpura

e descré da entelequia, de todas as igrexas

que no canto de pan prometen ceo.

SOÑAMOS

Só serás o que soñas, poeta. O teu oficio

ha de impedir que a escasa luz se extinga

e abesullar na noite camiños de esperanza.

Pensa que a túa man ten a medida exacta para que abirte o sangue.

Cando te cegue a brétema e te abure o salitre nas meniñas;

se a dor e o desespero te convidan

a te encoscares ou sucumbir no lodo,

levanta o tronco aéreo como a guía da rosa

que zuga barro e auga mentres garda o segredo

para irradialo espléndida en cada primavera.

Fai que o teu verso sexa como neve rosada derreténdose

baixo o remol do sol.

UN PELO

O Pelo empezou sendo sinxelamente un pelo. Así e todo, a frei Lucas semelláralle de natureza púbica: moi leve, pouca cousa, sedoso, entre castaño e louro, e con premonicións de se amosar rebelde, que era digno de verse, irmán Venancio, e só porque confío plenamente na túa lealdade é polo que che fago a confidencia que non me atrevería con ninguén.

Apareceulle nun botón do seu hábito unha mañá ao vestirse. El púxose encarnado. Tivo incluso a impresión de que algún dos irmáns puidese sorprendelo. Intentou apreixalo entre o polgar e o índice, pero o Pelo escorríase, enroscábase e penetraba máis nos poros do tecido. Só logrou desprendelo con serena paciencia e as artes minuciosas dun pequeno alfinete, como se aquela finura capilar tivese cóxegas e se volvese humanamente inerme ante o delicadísimo punteo.

Foi a primeira vez que lle falou. A primeira, mellor dito, que protestou e que se lle queixaba. O Pelo, sen máis, dixo: “Trátame con coidado e consideración. E non me abures”.

Como el non daba creto e medio dubidara, aquela rara especie de ventrílocuo, con voz aguda e audible de muller, asegundáralle: “Déchesme unha picada nunha coxa”. E amosoulle palpable a riscadela.

Este novo fenómeno causoulle algunha alarma e sobre todo deixouno pensativo e moi desconcertado. Logo foino achegando á altura dos seus ollos. Mirouno ben mirado entre os dous dedos. Remirouno, mediuno, suspendeuno... Ao cabo, sacudiuno nun canto do lavabo. Mellor dito, pensou que o sacudira.

Cando saíu á horta do convento para observar o cariz dos seus enxertos, sentiu de pronto un buligar no peito, contra a teta dereita. Deu masaxes coa man naquela parte e non lle deu máis tino. Pero, impensadamente, as pernas comezaron a pesarlle, a pesarlle... Notábase moi canso. Ensimesmado, acomodouse nun dos bancos de pedra do xardín. Nisto, con voz moi clara e audible, soproulle o Pelo á orella: “Sígoche estando aquí, Lucas amigo. E non ten empeñes en desapegarme”. Mais agora, de unísono coa voz, manifestóuselle unha muller fermosa, espigadiña ela, con xeitos gorentosos e moitas redondeces. Sorprendeuno de súpeto sentada no seu colo e tamén o admirou que pesase moi pouco ou case nada. Ollábao fixamente e figuróuselle tamén que lle sorría. El colleuna amodiño contra si. Despois bicouna, sen entender por que, ou pensou que a bicaba. E seica fora o bico estremecido, apaixonado e longo. Tan longo, que el sentira, ou ben llo parecera, que os seus confrades o ollaban entre reixas con certa envexa e acaso con escándalo.

Este foi o comezo dunha aventura íntima e senlleira. Foi tamén o presaxio do que ía vivir logo cabo de sor Costanza. E converteuse, en fin, nun inicio de incómodos e problemas, principalmente coa fraternidade. Determinou gardala de momento --ao Pelo, a Ela— na caixiña de buxo das obleas. Cando coidaba que ninguén o vía, destapaba o tesouro e púñase a admiralo e a falarlle. Correspondíalle Ela con vociña melíflua, cobrando a traza esvelta de muller.

Mais cometera a imprudencia o padre Lucas de querer confiarlle o seu segredo ao se mellor amigo, o irmán Venancio, quen non gardou promesa e propagou o asunto como unha labarada entre a comunidade. Deron mesmo en pensar que se volvera tolo. E como se sentise reparado, decidiuse a agachar a caixa das súas coitas, por pura precaución, nunha bolsiña de pel pegada ao coiro. No sucesivo, case todas as mañás, amábanse de mutuo durante media hora nun sitio oculto entre os muros da clausura, sen importarlles mesmo quen os vise. Todo o tempo sobrante, gardábaa cauteloso onde o lector ben sabe, sen deixar de sentila. Pensaban un no outro sen poder remedialo, incluso sen se veren nin falaren. 

DON FRONTÁN EN GALEGO

Foi dona Carmen Muñoz --a vixiante, a eficaz musa de Dieste-- quen un día de 1981 nos propuxo en Rianxo, a Helena Villar e mais a min, a restauración deste importante texto na lingua de Galicia. Digo restitución da obra á nosa lingua porque tivo orixe nela, e foi a propia viúva do escritor quen novamente nos relatou daquela como nunha tarde parisiense da década dos 30 deu Rafael ó Sena, nun dos seus rautos de autoesixencia extrema, o primeiro manuscrito de Viaxe e fin de Don Frontán.

A obra aparecería despois en castelán, na imprenta Niké de Santiago, en 1930. E sería a editorial Atlántida de Buenos Aires a que en 1945 ofrecese, xunto con outras dúas pezas máis do autor, a versión definitiva nesa lingua do Don Frontán de Dieste, edición esta que a xuízo de Otero Espasandín avantaxa á primeira no perfil e profundización dos personaxes. O mesmo texto da edición de Buenos Aires é o que recolle a madrileña de Hiperión no ano 1979.

Seguindo, pois, o criterio de dona Carme Muñoz, coincidente co definitivo do escritor, a tradución ó galego do Frontán realízase a partir da edición bonaerense de 1945. Hai segredos e matices da intención creativa de Rafael Dieste que pasaron, penso eu, a esta versión galega a nós encomendada, grazas a esa amorosa orientación que dona Carme quixo brindarnos sempre. Ambientada a obra nalgún momento da Galicia medieval e penetrada tamén moi a miúdo polo xenio creativo e expresivo do galego en solucións sintácticas, léxicas e estilísticas, debo manifestar que nos foi gratificante incorporar á nosa lingua ese peculiar modo literario do ilustre rianxeiro, característica que mesmamente atopa na súa obra en galego unha realización e vigor máximos. Polo demais, os vinte debuxos de Manuel Colmeiro que acompañan o texto desta Viaxe e fin de Don Frontán contribúen non pouco a enraizar esta traxedia no clima e no contexto a que sen dúbida pertence.

Diario Cultural da Radio Galega, 1995

TODOS OS ADEUSES

Virou de bordo o capitán porque contaba non volver a Terranova a ver as ondas grises que semellaban nubes de Terra mesturadas co mar. Virou de bordo nun pulo mariño de barlovento súpeto.

Xa entón sabía quen era el. O viaxeiro que apareceu no medio do Atlántico nunha gamela sen remos. Sen remos a barca e máis el. Ollaba sempre cara ao mar. Sen apartar a vista nin unha migalla. Mesmo bateu co piloto ó chan cando este tentaba levalo abaixo, tras subir a bordo e deixar a gamela. Nos tres días nunca quixo deixar de mirar o mar, non falaba, non durmía, non comía. Só aceptaba un grolo de auga de cando en vez sen deixar de mirar o líquido salgado que facía dos seus ollos un espello.

Nós subiamos polas gábeas e deitábamos a cofa do trinquete ata o chan. E sen parar de mirar a barlovento fuxiamos da pregunta que nos traía o navegante que engulía o mar cando alentaba. Chamabámoslle “o navegante” porque non queriamos pensar de que naufraxio era náufrago.

- Como diría o poeta “algo foi que se lle perdeu no mar”, rosmou o capitán.

Nós non nos atreviamos a saber a súa perda. Pola noite collía un facho e por riba da borda buscaba desesperadamente o mar que a noite pechaba.

Ata unha noite perderse nel gamela e navegante. 

INSTINTO

Actuaba por instinto. Por iso non dubidou cando veu o auto. Algo se lle facía coñecido, algo desagradable. A porta estaba aberta. A parte posterior dun taller de coches. Ruído de ferramenta, balbordo de xente. Moveuse con cautela. El sempre se movía con cautela.

Era desconfiado de por si. Nunca sabes quen cha vai xogar. Percibiu o calafrío no pescozo. Outra vez o instinto. Abaixou a cabeza mentres sentía a vara fungando o aire sobre o seu cranio. Virou o corpo e meteulle ó fulano un golpe na entreperna co xeonllo dereito. O tipo derrubouse coma un monicaco chorón. El non sabía quen era. Nin o que fixera. Agás intentar rebentarlle o cranio. Ninguén pode ir rebentándolle o cranio á xente. Aínda que sexa un cranio de policía. Dende logo non o seu cranio. Pensou nalgún cranio de policía que non lle importaría rebentar. Mesmo nalgúns sen ser de policía. Fechou as esposas nos pulsos. “¿Quen coño es ti?" , preguntou o monicreque encartado. “Instinto, nada máis que instinto”, respondeu. Entón pensou que precisaba un tal que o levara a acariñar a entreperna dunha muller fermosa en vez de esmagar a daquel fulano cheirento.

"Puto instinto", ladrou.

Era desconfiado de por si, e dáballe voltas a todo. Por iso sempre seguía o seu instinto.

LINGUAS DE XUNGLAS

Dáme:

400 veces soles cada noite.

Dáme formas que se esmagan boca a boca.

Dáme ríos que rebordan as murallas.

Dáme:

200 veces mans agarimando verbas-equinoccio e linguas de xunglas.

Dime aquí e agora cada día os 2000 nomes renacidos na humidade.

ADOLEMBRANZA

Borra pronto:

Berce, niño, silabario.

O tempo responde ás nosas audacias

nun nome breve e longo

de conceptos bravos e estampas febrís,

descoidados.

Nun ermo de espellos claros

sobre as ondas da noite inxenua,

marcan os barcos un compás de auganeve e desexo

devalando o corpo fugaz das desgrazas;

alternativamente os barcos suman as rotas

ás derrotas do contrario

e reclaman das sereas o engado das voces

e a nudez dos corpos.

Exactamente ás doce

as estrelas xiran o tempo sobre os gonzos

da pel confundida de Eros ou Diónisos,

e na alborada de poñente o saxo irradia

notas de saudade no blues do mar enxoito,

como Raquel adoitaba facer bucles de gaita

e brincos de violín.

MAR AGONIANTE

As sereas asómbranse do azul cobalto

reflectido en algas e pantasmas

e nos fugaces lóstregos

de plástico tecnolóxico

E nas velas das ondas un peixe pirata

debuxa o contrapunto humano dunha caveira

como diana

AS LARANXAS DE ASADOS

(Na memoria de Rafael Dieste e Álvaro Cunqueiro)

Asados, poño por caso, non conserva restos de pontes romanas porque non as precisa. Non as precisa por non ter río de seu. Ten o da Torre pero é compartido con Araño e Taragoña. Así que non é asunto da súa propia competencia. E, xa se sabe, uns por outros…

O que si conserva, é a súa honra, son unas laranxeiras barrocas que son admiración de propios e estraños. Na súa copa altiva e fachendosa non entrou nunca a podadeira. A súa dignidade non llo permite. Nobreza obriga. Crecen libres coma os poldros da Barbanza, que é a serranía que as protexe dos ventos do norte. E nútrese dos efluvios do río Te. Monte e cauce configuran este val onde noutro tempo o patrón “citrus aurantium” encontrou a súa “media laranxa”. Concretamente na parroquia de Santa María de Asados.

A colleita é bienal. As que non se consomen permanecen na árbore dun ano para outro. Coñecen tódolos solsticios. Os amenceres é solpores debúxanlle a tona. Lúas, orballos e témporas conforman a súa cerna. A flor da laranxeira nímballe as sens de prata.

E cóntovos todo isto porque a pasada sabatina de Rianxo servidor levou unha desas laranxas outonizas, e Helena (non a de Troia senón a de Abuín de Leiro) leu o apropósito que o señor Don Álvaro conta de Fulxencio Parada. Os contertulios gozaban coa prosa cunqueirá mentres saboreaban os ichavos. E todo o que se conta é verdade. O que alí non se di é que os de Asados foron nun principio os acedos da discordia. Explicareime logo.

Aló nos tempos dos mouros moraba na vila rianxeira un aguerrido cabaleiro chamado don Paio Gómez de Soitomaior. E segundo Vasco de Aponte era «muy buena persona, hombre esforzado, cordo, discreto y bienquisto del rey». Pero non todo foi así. Sei por boca fiable, que era moi mullereiro e que a súa Real Maxestade acabou retirándolle a fiúza. A cou-sa non era para menos.

Efectivamente, El rey Enrique III enviouno de embaixador perante o Gran Tamerlán, guerreiro intrépido e sanguinario, continuador do Imperio de Gengis Kan. O rianxeiro metido a diplomático tivera ocasión de coñecelo na batalla de Ankara (1402) e sabía das súas malas pulgas. E alá foi Don Paio. De que falaron non o sabemos. O que si sabemos e que de volta lle mandou para Solaz de Don Enrique unha fermosa doncela e para el un muñico de laranxas. Seguramente que o gran Tamerlán (alcumado El cojo) valoraba tanto as mandarinas como as virxes dos seu xineceo. Por algo planeaba asaltar as murallas chinesas e facerse dono daquel verdecente laranxal.

Pero lamentablemente o señor don Paio non pensou así e debeu consideralo agasallo, un agravio comparativo. A cordura de que facía gala trocouse en lascivia. Velaí que no longo camiño de regreso probou máis que as laranxas, e a real moza deu en engordar e non lla puido ofrecer ao monarca quen, molesto polo feito, lle afeou a súa conduta. O desgusto debeu ser de moito nabo. A doncela de ollos achinesados acristianouse co nome de María de la Consolación, e tivo un rebento chamado Juan Nepomuceno; o bastardo de Don Paio criouse nestes lares e chegou a ter escudo de armas. Iso si, mirando para a esquerda como lle está mandado aos cabaleiros de liñaxe impura. Casou no Caramiñal cunha dama da Torre dos Xunqueiras, e deberon ter descendencia porque hoxe en día na zona vese algunha que outra persoa de ollos riscados que nos fan recordar á tal María de la Consolación.

Por outra banda as pebidas das mandarinas tamén xermolaron nunhas preciosas laranxeiras nesta bocarribeira arousá. Pero por maldición real tiñan sabor acedo, ata que un tal Don García de Torrado, home moi sabido en leis de botánicas enxertou con outras procedentes da bisbarra do Reggio, no seu eixido de Asados, e deron un resultado fenomenal, que aínda hoxe están alí para ver, e probar, por suposto. Non faltaría máis!

Pero non acaba así o conto. Por algo din que as da nosa terra teñen o seu aquel. Porque co tempo os señores da torre de Asadelos inzaron unha das súas propiedades de laranxeiras. E de ter tantas non sabían que facer con elas. Resulta que estando don Pedro Torrado O Vello en idade de merecer casou cunha fidalga de Boiro, dona Teresa Alonso Mariño de Lobeira. E mesmo pensou na posibilidade de incluír a froita como símbolo distintivo do seu brasón. Catro laranxas acuarteladas en campo de prata non quedarían mal, pensaban os recentemente desposados, que andaban esculpindo a nova pedra armeira para a solaina do pazo. A inoportuna chegada do seu escudeiro Juan Nepomuceno a piques estivo de torcer o curso da historia dos Torrado-Mariño polas súas atrevidas afirmacións: «Eu coido meu señor, que as laranxas quedarían ben nas mans da serea, ou mellor aínda no sitio das tetas».

Conta testemuñas de creto que a ninfa ofendida cravoulle os ollos en fite e, con voz fría acuosamente salgada, salpicoulle estas verbas: «mejor las pones tu en tu partes, que lo necesitas, pendejo».

E quedou como de pedra, mirando para a dereita.

O escudeiro, inmóbil, ollando á sinistra.

Os señores, no medio, facendo as paces. Erguendo torres.

Sostendo vieiras: laranxeiras de concordia.

Agora imos ver un anaco de texto que Don Álvaro Cunqueiro no libro Os outros feirantes pon en boca de Fulxencio Parada. Así remata o caso o celebrado narrador mindoniense:

«Este Fulxencio Parada era de Asados, da veciñanza da ría de Arousa, e cando nas seráns de domingo ia pasar unas horas a Rianxo, levaba nos petos unhas cantas laranxas, que tiña na horta, é que el tiña polas máis saborosas do mundo.

-¡Rite das valencianas!, dicía ofrecendo algunhas aos amigos.

A verdade era que para el aquelas laranxas de Asados tiñan un sabor especial, e en primeiro lugar porque foron as laranxas con que o destetaron, e en segundo lugar porque seus país deixábaas na laranxeira dun ano para outro, e as que non facía caer o vento, adozaban nas polas. Cando Fulxencio foi facer o servizo militar a Ferrol, estaba sempre pedindo laranxas á súa casa, para que amigos e superiores puidesen comprobar que as laranxas de Asados eran as mellores do mundo, e que en todo caso, tiña algo que as outras laranxas non tiñan. E o entusiasmo de Fulxencio Parada polas súas laranxas era tan contaxioso, que todos os probadores remataban póndose de acordo en que aquelas laranxas podían ser mellores ou non que as valencianas, pero que podían merecer a cualificativo de únicas. Iso dixo o capitán de corveta don Severino Sierra, ao que servía Fulxencio como asistente...»

Ben, pois volvendo ao asunto resultas que unha desas laranxeiras convertérase nun vello tronco abrollando xunto con outro renovados de laranxas doces que fan festa na boca. Falo da horta anexa ao pazo dos Torrado de Asadelos que foi mercada polos meus pais en 1924 a Dª Peregrina Iglesias Núñez viúva de Don Vicente Ferrer Torrado Bandín. Outras laranxeiras da mesma estirpe están na finca reitoral de Asados e do Rvdo. Plácido Silva recuperou e anovou os anteriores patróns. En verdade que agora hai moitos máis acedos espallados pola parroquia. Pero estas das que vos falo son as que teñan ”pedigree”, as lexítimas, as verdadeiras laranxas asadianas. As outras, aínda que teñan sona de boas, e si que o son, pero non pasaron o control do Concello regulador da Real Chanceleria de Valladolid, como acedos, pola súa tona e zume, descendentes por liña dos que entre tempos remotos trouxera don Paio Gómez de souto maior de afastadas terras.

Cando Rafael Dieste viña dar unha volta por Asados téñoo acompañado polos camiños recordando antigos termos do vocabulario aldeán. E o mellor don que os paisanos lle podían facer era ofrecerlle unhas laranxas aneiras dos eixido de Asadelos ou de Soigrexa a poder ser, xa que eran –a dizer do ilustre rianxeiro- as que tiñan máis graza e galanura. Feito que eu, desde logo, sempre estou disposto a testificar. Mil primaveras máis para as laranxas de Asados!

NON DIGAS NON...

Non digas non no devalo da tarde,

deixa que a lúa proxecte albores

no firmamento do teu contorno.

Non digas non,

a noite soña cun amencer florido

no rosetón deses ollos negros.

Imaxineite

nun perfil de sombras superpostas

entre a espesura dunha inmensidade sonora

busqueite por áureos campos de étimos en sazón

e sementei teu nome autista polo mapa abecedario

para que rexurdiras verticalmente ígnea

por selvas cobizosas de horizontes libertarios

e ameite dende o anverso furtivo dos planos

nas antípodas dos crepúsculos en retorno

Non digas non,

unha ardentía de cadencias luminosas

acrecenta a marea dos peitos exaltados

debuxando círculos na órbita da paixón.

Partiremos

xuntos en procura da alba,

marcando espazos rituais

coa suor dos músculos tensos.

Navegaremos

por epidermes de nácara e azucenas

ó amparo dun faro sedutor

que alimenta con lume de vida

a liturxia dos corpos liberados.

Non digas non cando cae a tarde.

Adeus, xoubiña, adeus.

Este verán desapareceu a xouba de Rianxo, castigando a propios e visitantes coa súa ausencia. Aristocrática, vestida de lamé para entoar debidamente na gala gastronómica, perfumada de mar, ancha de cadeira, terzada de tamaño e sabedora de gusto, preferiu marchar quén sabe se para outras latitudes ou para outras profundidades, como fixo a antxoa vasca por atopar as augas da toniña moi frías.

Afortunadamente queda unha mostra, de cando en vez, no peirao da ribeira para goce ocular do rito funerario de princesa que as peixeiras lle dispensan cando os mariñeiros llela poñen nas mans, xa de corpo presente. Amortalladas de branco transparente, a vendedora só descobre en plenitude a súa carne perante os que parecen ser devotos de tan fráxil cadáver. Entran en trato e antes de as deixar definitivamente na caixa de zapatos que as protexe, co medo de quen deita un neonato no berciño, os lenes corpos irisan por entre os dedos. Ningún outro alimento podería crear con só exhibirse tal fermosura.

Aquel que ten a sorte de chegar cabo delas, pregunta o prezo e a resposta deste ano bota para atrás. O quilo custa dez euros, que é un prezo razoable de cigala. Pero quen entende disto sabe que as cigalas, por desgraza para elas, non saben a xouba, así que cala, paga e marcha so-ñando cun momento de gloria a completar con cachelos ó loureiro e pementiños, todo da zona, que a terra sabe ben para quen dá.

Ós sibaritas que non temos a sorte de as atopar cando se nos antollan, quédanos o consolo da golosume de froita do país que ven porticar o outono. Neste recanto arousán, como noutros moitos de Galicia, os avós plantaron froiteiras para que os netos comesen. Pero os netos de agora, cando os hai, tremen de covardía perante o azar de atopárense cun verme de mazá, de pera ou de pexego. A súa esmerada educación preparounos para convivir cos monstros sanguinolentos das maquiniñas, non cos posibles vermes da verdadeira froita.

Coa froita ecolóxica, e afortunadamente variada, que podrece perante a indiferenza e o desprezo da paisanaxe nos camiños e non digamos nas hortas e nas chousas remediábase docemente a fame por uns días de miles de meniños dese terceiro mundo que espera a solucións para a supervivencia en Johanesburgo. Pena que algún dos responsables do espolio do planeta decidisen portarse como as xoubas para non dar a cara.

Baixando o río té

A asociación cultural «Galicia Viva», que desenvolve as actividades en Rianxo, iniciou o curso cun descenso polas beiras do río Té, excursión aberta a entusiastas de todas as idades. Os participantes iniciaban un estudo da cultura dun sistema de vida que a moitos nos rabuña no recordo e que para outros xa é arqueoloxía.

Cámaras de vídeo, cadernos de notas, observacións agudas sobre a fauna e a flora, evocación de coplas ad hoc para os achados... En fin, o algareiro aprovisionamento dun material que recollen con ilusión os que saben que nel nos vai a memoria.

Constatamos mellor que nunca que na paisaxe ancestral sobran a restra dos muiñelos de vento e os eucaliptos, avances retroceso iniciados nos muíños. Algúns luciron xa o seu ocaso, a chocante diadema de uralita. Hai quen apunta que as novidades tan desintegradoras, se non estamos a tempo de evitalas, deberíanse gravar cun canon que restaurase os muíños e a peonalización da ribeira para a práctica deportiva de quen se reve na observación da cultura en harmonía co contorno.

Case galgando polos primeiros prados demos coa capeliña de San Amede, que só conserva uns chantos da planta e o curioso arco apuntado da entrada. Eladio Sóñora, que se prestou a ser guía da xira, dinos que tamén lle chaman a capela dos anxiños. Foi lugar de enterramento das crianzas que morrían sen bautismo, pois éralles negado o cemiterio. A sabedoría popular, xa que logo, declarou anxo a quen arrastraba, canda a dor da súa perda, unha ignominia da que non tivera culpa.

Chegados ó pozo Bastón, detivémonos a comer e a probar sorte. E se aparecese por fin a doncela que pelexou noutros tempos por non ser tragada naquela boca sen fondo? Tampouco foi desta vez. Alí só apareceron augas verdes, música de fervenza, laxes acolledoras.... Houbo quen se bañou, como fixera Faustino Rei Romero, un dos primeiros en desfacer a crenza no maleficio das súas augas.

¡Admirables carballeiras centenarias do avesedo, zurcidas de correolas e acolchadas de mofos sen idade por cabo dos muíños de Guixar! O Té, río recentemente parido pola Muralla, novo como os innumerables anxiños que morarán para sempre no lugar de desagravio, é cantareiro nas orixes e acaba en humildade silenciosa, entregándolle á ría unha alma de augas limpas. E faino cabo dos restos do castelo de Paio Gómez Chariño.

O Té viviu oíndo os cantos que saían dos seus muíños:

«O muíño xa vai vello,

ten silveiras darredore.

As mozas que van a ele

todas perden a colore».

E morreu abaixo deleitado coas cantigas do trobeiro de Rianxo.

«As flores do meu amigo

briosas van no navío!

E vanse as flores

d’aquí ben cos meus amores!»

Que sorte a do río Té, cando menos noutros tempos!

As cariocas

-A ver, señora. Obedeza dunha vez e non me enfade.

-O que?

-Faga o que lle mando. Deixe de retorcerse e levante ese pano. Quero ver qué ten debaixo.

-Non é nada.

-Xa sei que non é nada, pero levánteo.

-Pero se non é nada, ho.

-Quere que salte o mostrador a ver que máis aparece?

-Se non é nada...

-Vaites, vaites! Así que non era nada? A min parécenme cariocas antirregulamentarias.

-Iso que quere dicir?

-Ben o sabe.

-Pois non. Non o entendo.

-Logo non le os carteis da Xunta? Isto non se pode vender.

-Xa non o vendo, señor.

-Como que non o vende? Agora quéreme facer parvo?

-Así Deus me salve, señor. Estaban no bandullo das rabadas. Tíñaas aí para os gatos da veciña.

-Conque para uns gatiños... Que che parece?

-Isto non ten venda, señor. Ven o ve. Compraríamas vostede?

-Claro que vexo. E claro que non llas compraría.

-Pois logo.

-Déixeme pesar o lote e a ver en cánto se pon a multa.

-Péselle o carallo...

-Como di, señora? Vostede sabe o qué di e a quén llo di?

-E logo non podo dicir carallo se me apetece?

-Pois non, mire por onde.

-Xesús, María e Xosé! San Antoniño bendito! Así Deus me salve!

-Este carallo vaille custar vinte e cinco mil a maiores.

-Pero se ata o di Reixa pola televisión! Fai un sol de carallo, fai un sol de carallo.

-Si, pero este seu é un carallo de desacato e o de Reixa, non.

-Xesús, Xesús... Loubado sexa Deus... Con todos os meus pecados...

Semiperímetro por apotema

Ía cara ao mercado que poñen as mulleres de Asados en Rianxo para traerervellos, como lles chaman aos chícharos na miña terra. Aguilloada polagorentía deste legume cando se cociña cun chisco de cebola, leituga e menta fresca, fíxenme con eles. Pero non máis poñerlles os ollos, veume á cabeza a frase “semiperímetro por apotema”. E como un trastorno obsesivo compulsivo impediume dedicarme a outra cousa que non fose a desci-frala. Parecía unha fórmula matemática, pois perímetro pertence á xeometría e non á física. E a teima desprazouse a me explicar a súa aplicación, porque a tivera que aprender, aínda que nunca me servise para nada máis que para se interpor entre os ervellos e eu. Claro que en realidade todo serve para algo, como cavilei escoitando ao poeta palestino Mahmud Darwish. Só comprendía do discurso a preposición «en» e a forma «era», pero dous anos de aprendizaxe do árabe fixéronme saber, que non é pouco, que os libros escritos nesa lingua empezan polo que nós consideramos final.

Pero volvamos á fórmula intrusa. Primeiro tiña que recordar que era a apotema, porque o de perímetro xa o sabía. Pero apotema trastocouse mesmo con apoteca, que é como lle din nalgures ás boticas. E el sería unha fórmula química? Non parecía posible porque o perímetro non funciona na química e non ía ser fórmula mixta. Quería volver ao mundo dos ervellos e traer á memoria unha leituga de serie que tiña na casa, unha «iceberg» vulgar que non me gusta crúa pero que se deixa cociñar e desaparece deixando só un rastro lene que pon delicadeza entre a dozura dos ervellos e a forza da menta. Os trastornos obsesivos xa se sabe non son doados de vencer e, tal como os que tocan vinte veces unha raia ou lavan as mans sen se poderen reprimir, eu teimaba coa ladaíña formula-ria a ver se lle atopaba xeito, non ao feito de que se presentase asíde súpeto senón a descifrala en si mesma, que era o único a que podíaaspirar.

Nestas a vendedora, xa amolada por tan estraña actitude, díxome cun ton próximo ao cabreo: «Nin un céntimo menos de tres euros, que custa moito colleitalos e defendelos dos merlos». E foi daquela cando puiden guindar o trastorno compulsivo, volver á realidade e renunciar, por esta primavera, á recunca da ambrosía dos ervellos frescos cociñados con ce-bola, leituga e algo de menta.

NO SILENCIO DE SARTAXES

Non se oían nin as vagas.

Marcharan as gaivotas, ós paxariños do canaval mudecéraos a calor e eu ía en busca dese pracer que só o mar lle ofrece á nosa pel no verán.

Volvía para o silencio das areas e oín por entre as canas o soniquete dun móbil que deu en teimar coa súa música.

Boteime na toalla e despois púxenme a xogar cunha presiña de grans ó si e ó non da margarida.

Saíu si e fun ó encontro daquel aparello para calalo dunha vez.

-Si? –preguntei.

-Por Deus, non digas nada. Porfa, caladiña! Hoxe escoitas, vale? Acla-rareiche todo. Entenderalo, verás. Pensei que cumprías o xuramento de non coller. Espérame onde sabes, á hora que sabes, co que ti sabes... Comereite a bicos.

E xa non puiden dicir nada.

Cando subín para a casa deixei botado aquel chisme no mar.

Só era unha botella coa mensaxe dun náufrago.

A NOITE CEGA, INXENUA

...una mejilla se desliza por la soledad de mis huesos,

el candor vence al desorden de la noche.

Juan Gelman

A noite cega, inxenua

regálanos insomnios coa loucura

que chimpa a luz ausente, tan ausente

que as estrelas son rotos dun gran veo impasible,

o que cubriu os medos daquel primeiro humano

que abriu a boca, os ollos e os oídos

baixo do azul dos puntos cardinais

para labrar o mundo en seara virxe.

Polo noso revés, gala de ancestral peixe,

é a atávica noite quen nos volve á memoria

os innúmeros versos que xa estaban escritos

iñantes que a cantiga dos paxaros

abrollara no aire celebrando o mencer

detrás da noite inxenua, tan inxenua

que vai tecendo o lazo

que nos xonce

e diverxe.

Dentro da noite inxenua

todos morremos mil millóns de veces

e mil millóns de veces regresamos

rescatados do negro,

abandonando o verso máis feliz,

mantra de grilos,

multiplicados sempre en espiral

desde a sima dun mar que nos desvela

algarabía de aves

e un dosel fronteirizo de colores.

A noite é cega e inxenua

e déitase a durmir no borde dunha aresta

que racha o hime de seda en parto nidio

de existencia plural dispersadora,

que renace nas albas

e nos fai esquecer os sons dun órgano

que en catedral barroca

socava os parapetos do recordo

co canto aterrador dun Dies irae.